Εγκαινιάζεται, το Σάββατο 1η Αυγούστου, στις 9 το βράδυ, το ελαιοτριβείο Βρανά στον Παπάδο της Γέρας. Ένα βιομηχανικό μνημείο που ανοίγει ξανά τις πόρτες του, ως μουσείο. Παίρνοντας έτσι και πάλι ζωή μετά από πολλές δεκαετίες που παρέμεινε κλειστό, με το χρόνο φανερό να κάνει το «ταξίδι» του μέσα και έξω από τους χώρους του. Χάρη στις εργασίες αναστύλωσης, που επί τρία χρόνια πραγματοποιούνταν στις εγκαταστάσεις του ελαιοτριβείου με πρωτοβουλία της εταιρείας «Αρχιπέλαγος», που έχει και τη διαχείρισή του, το ιστορικό ελαιοτριβείο έχει μετατραπεί, πλέον, σε ένα χώρο μνήμης και παράδοσης. Που καλεί όλους να το επισκεφθούν, προκειμένου να ενημερωθούν για την ιστορία και τη διαδικασία παρασκευής του ελαιολάδου, αλλά και να θαυμάσουν τα έργα που φιλοτέχνησαν για τη μόνιμη έκθεσή του, γνωστοί καλλιτέχνες.

Ανοίγει και πάλι τις πόρτες του, αυτήν τη φορά για κόσμο πολύ περισσότερο από αυτόν που εργαζόταν εκεί όσο λειτουργούσε, το ιστορικό ελαιοτριβείο Βρανά, στον Παπάδο της Γέρας.
Το Σάββατο 1η Αυγούστου, με την τελετή των εγκαινίων του, ως «Μουσείου της Βιομηχανικής Ιστορίας της Λέσβου και του Αιγαίου» πλέον, αρχίζει ο νέος κύκλος ζωής του ιστορικού αυτού βιομηχανικού μνημείου της Λέσβου, ύστερα από τρία χρόνια επίπονων εργασιών αναστύλωσης, που πραγματοποιήθηκαν με πρωτοβουλία του νόμιμου διαχειριστή του, της μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Αρχιπέλαγος» και που οδήγησαν στη μετατροπή του σε μουσείο.

Κομμάτι της ιστορίας του νησιού
Το ιστορικό ελαιοτριβείο Βρανά είναι ένα από τα πρώτα ατμοκίνητα εργοστάσια της πρώιμης βιομηχανικής επανάστασης του 19ου αιώνα στη Λέσβο. Κτισμένο το 1887 στο ανατολικό άκρο του Παπάδου της Γέρας - που από τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν ήδη ένα από τα σημαντικότερα χωριά της Γέρας και οικονομικό κέντρο μιας περιοχής με μακραίωνη ελαιοκομική παράδοση - από τον προύχοντα Νικόλαο Βρανά, παππού του νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, το ελαιοτριβείο λειτούργησε συνεχώς ως τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Μέσα στα χρόνια αυτά, κατάφερε να φέρει την πρόοδο στο χωριό του Παπάδου, να κάνει το λάδι ισχυρό και εμπορεύσιμο προϊόν στην ευρύτερη περιφέρεια της ανατολικής Μεσογείου, αλλά και να ανοίξει δρόμους για να συνδεθεί ο Παπάδος με τις αγορές της Κωνσταντινούπολης και της θάλασσας του Μαρμαρά. Άλλωστε, κατά τις περιόδους παραγωγής, το εργοστάσιο έσφυζε από ζωή, αφού την περίοδο της ελαιοκομίας εργάζονταν 10 - 12 άτομα, ενώ οι απασχολούμενοι έφταναν συνολικά τους 20.

Το πριν και το τώρα...


Το ελαιοτριβείο Βρανά είναι ένα επιβλητικό βιομηχανικό συγκρότημα, χτισμένο από τοπική μαρμαρόπετρα. Η μορφολογία και η λειτουργική διάρθρωση των κτηρίων του δείχνει την οικονομική ευρωστία του πρώτου ιδιοκτήτη του, αλλά και την επιθυμία του να δημιουργήσει μια παραγωγική μονάδα, που θα επιζούσε μέσα στο χρόνο. Ο δρόμος που οδηγεί και σήμερα στα κτήριά του, αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι του, αφού κατά μήκος του υπήρχαν το καφενείο, η μεγάλη είσοδος προς το κτήμα, το λεβητοστάσιο, το μηχανοστάσιο, το κεντρικό κτήριο παραγωγής, η κύρια αποθήκη ελαιολάδου και οι αποθήκες του καρπού, καθώς και δύο άλλα μικρότερα κτίσματα, που χρησιμοποιούνταν ως γραφείο και αποθήκη. Απέναντι από τη στρογγυλή, πανύψηλη καμινάδα του ελαιοτριβείου βρισκόταν η ανοικτή στέρνα που κάλυπτε τις ανάγκες του εργοστασίου σε νερό, στο δυτικό μέρος της οποίας διακρίνεται ακόμη το ηλιακό ρολόι, που δε σταμάτησε να μετρά το χρόνο από τότε που χτίστηκε το εργοστάσιο.
Οι αποθήκες των ελιών κατεδαφίστηκαν το 1985, όταν ο χώρος δόθηκε από την οικογένεια Βρανά στην Κοινότητα Παπάδου.



Περνώντας στο «Αρχιπέλαγος»
Το 1999, πέντε μέλη της μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Αρχιπέλαγος» - η οποία ιδρύθηκε το 1997 με σκοπό να συμβάλει στη θωράκιση του ευαίσθητου χώρου του Αιγαίου, μέσω του πολιτισμού και της ποιοτικής τουριστικής ανάπτυξης - αγόρασαν το ελαιοτριβείο, κλειστό και με εμφανή τα σημάδια του χρόνου επάνω του. Έξι χρόνια αργότερα, το δώρισαν στο «Αρχιπέλαγος», με σκοπό να διασωθεί το ιστορικό αυτό βιομηχανικό συγκρότημα και να μετατραπεί σε χώρο μελέτης και έρευνας της βιομηχανικής ιστορίας του Αιγαίου.
Η εταιρεία «Αρχιπέλαγος» είχε εντάξει ως πρώτη προτεραιότητα στο πρόγραμμά της, τα τελευταία χρόνια, το έργο της ανάδειξης αυτού του μοναδικής αρχιτεκτονικής αξίας βιομηχανικού μνημείου. Η αναστύλωση και η μετατροπή του ελαιοτριβείου Βρανά σε μουσείο απετέλεσε, σύμφωνα με την ίδια την εταιρεία, το δυσκολότερο και ένα από τα πιο φιλόδοξα έργα που σχεδίασε και υλοποίησε, μέσα στα 12 χρόνια ύπαρξής της.
Η εκπόνηση της μελέτης για την αναστήλωση και τη μετατροπή του ελαιοτριβείου σε μουσείο, ολοκληρώθηκε το 2005. Την επόμενη χρονιά, ξεκίνησε και το αναστηλωτικό έργο στις εγκαταστάσεις του.



Με σεβασμό στην αρχιτεκτονική
Σύμφωνα με την εταιρεία «Αρχιπέλαγος», τηρήθηκαν όλοι οι διεθνώς παραδεκτοί κανόνες για την αναστύλωση ενός μνημείου, σύμφωνα με τους οποίους οφείλεται να τηρείται η αρχική κατασκευαστική τεχνική και να γίνονται ευδιάκριτες οι νεώτερες επεμβάσεις ή αλλαγές. Για το λόγο αυτό, οι εργασίες της αποκατάστασης που επιχειρήθηκαν στις εννιά επιμέρους κτηριακές ενότητες του εργοστασίου - οι οποίες, πέραν των πόρων της εταιρείας χρηματοδοτήθηκαν και από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, μέσω των ΟΠΑΑΧ (Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου), την Εθνική Τράπεζα, τη Βουλή των Ελλήνων, την Cosmote και άλλους χορηγούς - περιορίσθηκαν στην πρωτογενή κτηριακή αποκατάσταση του μνημείου και έγιναν με κάθε σεβασμό στη λιτή αρχιτεκτονική σύνθεση και μορφολογία του πετρόκτιστου συγκροτήματος, το οποίο, σύμφωνα με την εταιρεία, «ανεπτυγμένο γύρω από την εσωτερική αυλή στην οποία δεσπόζει η πανύψηλη καμινάδα, παραπέμπει στα μοναστηριακού τύπου κτίσματα, αποτυπώνοντας την οικονομική ευρωστία και τη μνημειακή αντίληψη που χαρακτήριζαν την εποχή της δημιουργίας και τους πρώτους ιδιοκτήτες του».



Παράλληλα με τα κτήρια, αποκαταστάθηκε πλήρως και ο ιστορικός μηχανολογικός εξοπλισμός του εργοστασίου. Έχοντας κατασκευασθεί εξ ολοκλήρου στη Μυτιλήνη, από το μηχανουργείο των «Λουκά και Καραμητσόπουλου» και έχοντας, πλέον, καταστραφεί και αποψιλωθεί, ο μηχανολογικός εξοπλισμός αναζητήθηκε, εντοπίστηκε και μεταφέρθηκε για συντήρηση σε ειδικό εργαστήριο στην Ερμούπολη της Σύρου. Αφού επισκευάστηκε, τοποθετήθηκε ξανά στους χώρους του ελαιοτριβείου, ενώ τα «νέα» μηχανήματα, κατασκευασμένα στο διάσημο εργοστάσιο των Αδελφών Ισιγόνη που λειτούργησε στη Σμύρνη, προέρχονται από το εγκαταλελειμμένο ελαιοτριβείο του Πολιχνίτου και περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, μια ντιζελομηχανή μάρκας TANGYE, κατασκευασμένη στο Μπέρμιγχαμ της Αγγλίας, μία από τις επτά που διασώζονται σε όλο τον κόσμο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στο χώρο του ελαιοτριβείου που χρησίμευε και για την παραγωγή σαπουνιού, βρέθηκαν το 2004 στοιβαγμένα και σκεπασμένα με πέτρες και λάσπη, τα λογιστικά βιβλία του εργοστασίου, ανάμεσα στα οποία πρόχειρα ημερολόγια, κοστολόγια, λογιστικά βιβλία, αντίγραφα επιστολών της περιόδου 1895 - 1940 κλπ., τα οποία συγκροτούν, σύμφωνα με τους ειδικούς, ένα από τα σπανιότερα και πληρέστερα αρχεία ελαιοπαραγωγικής μονάδας που σώζονται στην Ελλάδα. Τα βιβλία αυτά - 112 στον αριθμό - συντηρήθηκαν στο Εργαστήριο Συντήρησης Χάρτου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας και σήμερα αποτελούν το αρχείο που βρίσκεται στο ισόγειο.



Έχοντας και πάλι ζωή…
Έτσι, το συγκρότημα του ελαιοτριβείου του Παπάδου μπορεί να λειτουργήσει ξανά, πλέον ως «Μουσείο της Βιομηχανικής Ιστορίας της Λέσβου και του Αιγαίου», δίνοντας στον επισκέπτη μια πιστή εικόνα του παραδοσιακού τρόπου παραγωγής του λαδιού.
Στο χώρο της σημερινής κύριας εισόδου, σε ειδική προθήκη εκτίθενται παλιά αντικείμενα, όπως μικρά πήλινα βάζα, σιδερένια ή μπρούτζινα σκεύη, τσίγκινα τενεκεδάκια συσκευασίας ελαιολάδου από εταιρείες της Μυτιλήνης κ.λπ., ενώ σε κάθε χώρο απεικονίζεται φωτογραφικά η πριν την αναστύλωση κατάσταση του συγκροτήματος.
Οι επισκέπτες του Ελαιοτριβείου - Μουσείου θα έχουν επιπλέον τη δυνατότητα να θαυμάσουν τους πίνακες που φιλοτέχνησαν, ειδικά για το χώρο αυτόν, με θέματα εμπνευσμένα από την αρχιτεκτονική του ελαιοτριβείου αλλά και από το ιερό δέντρο της ελιάς, οι ζωγράφοι Ηώ Αγγελή, Γιάννης Αδαμάκος, Δημήτρης Ανδρεαδάκης, Σάββας Γεωργιάδης, Γιάννης Λασιθιωτάκης, Μιχάλης Μαδένης, Γιάννης Μιγάδης, Σωτήρης Σόρογκας, Νίκος Στεφάνου, Νίκος Στρατάκης, Παναγιώτης Τέτσης, Κώστας Τσόκλης, Αλέκος Φασιανός και Γιάννης Ψυχοπαίδης. Τα έργα των 14 δημιουργών, θα αποτελέσουν τη μόνιμη έκθεση που θα στεγαστεί στο χώρο του παλιού λεβητοστασίου του συγκροτήματος και η οποία θα έχει τίτλο «Ματιές σ’ ένα μνημείο».



Το πανηγύρι για το ξανάνοιγμα…
Στην πανηγυρική εκδήλωση των εγκαινίων του αναστυλωμένου ελαιοτριβείου την 1η Αυγούστου, η οποία, εκτός από ξενάγηση-περιήγηση του κοινού στους χώρους του, θα περιλαμβάνει και γιορταστική μουσική παράσταση «Ονείρου Ελλάς», με το συγκρότημα «Café Aman του Φέρρη», θα παραστούν, εκτός άλλων, ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων κ. Δημήτρης Σιούφας, ο πρόεδρος της εταιρείας «Αρχιπέλαγος», σκηνοθέτης, κ. Νίκος Κούνδουρος, και ο αντιπρόεδρός της, ποιητής, κ. Λευτέρης Παπαδόπουλος.
Η ξενάγηση στους χώρους του Ελαιοτριβείου-Μουσείου θα γίνεται στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα, με ειδικά μηχανήματα που οι επισκέπτες θα μπορούν να προμηθεύονται κατά την είσοδο.


Λένε για το Ελαιοτριβείο-Μουσείο…

Νίκος Σηφουνάκης
«Τα καταφέραμε»

«“Όπου και να πάω η Ελλάδα με πληγώνει”, είπε πριν λίγα χρόνια ένας μέγιστος Έλληνας. Πρωτογνώρισα τη Λέσβο πριν σχεδόν τρεις δεκαετίες. Από τα εγκαταλελειμμένα κτήρια και τα ερειπωμένα χωριά και κεφαλοχώρια της, κατανόησα τι πλούσιος τόπος ήταν. Εκείνο που περισσότερο με γέμισε θλίψη ήταν τα εκατοντάδες εγκαταλελειμμένα μεγαλοπρεπή βιομηχανικά κτήρια των ελαιοτριβείων και σαπωνοποιείων.
Όλα αυτά τα χρόνια εργασθήκαμε συστηματικά και διασώσαμε πάνω από είκοσι κτήρια-βιομηχανικά μνημεία, σε όλους τους δήμους του νησιού. Στη μόνη περιοχή όπου δεν προχωρήσαμε σε σωστική παρέμβαση, ήταν ο πλέον ελαιουργικός τόπος, με το μεγαλύτερο αρχιτεκτονικό βιομηχανικό πλούτο, η Γέρα.
Πριν 11 χρόνια, πέντε ονειροπόλοι αγοράσαμε το αρχαιότερο ελαιοτριβείο της περιοχής και η εταιρεία “Aρχιπέλαγος” ανασκουμπώθηκε να το αποκαταστήσει. Ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα, όχι μόνο διότι το εργοστάσιο βρισκόταν υπό κατάρρευση, αλλά και διότι είχε αποψιλωθεί στο σύνολό του ο πρωτογενής μηχανολογικός εξοπλισμός του και είχε πωληθεί τη δεκαετία του ‘70.
Τελικώς, ξεκινήσαμε το 2004 τις εργασίες αποκατάστασης, αφού εκπονήσαμε τις αναγκαίες μελέτες. Τα καταφέραμε. Άλλο ένα σπουδαίο βιομηχανικό μνημείο θα συνεχίσει να στέκεται όρθιο. Η ικανοποίηση είναι τόσο μεγάλη που, κι αν ακόμα δε λειτουργήσει όπως το ονειρευτήκαμε, είναι βέβαιο ότι θα παραμείνει για πολλούς αιώνες ένας χώρος περισυλλογής. Στόχος μας δεν ήταν απλώς να λειτουργήσει ως μουσείο, αλλά ως χώρος ζωντανός, με παρούσα και ολοζώντανη τη μνήμη της πρωτολειτουργίας του στο 1887, που θα τυποποιεί το θεσπέσιο ελαιόλαδο της περιοχής και θα καλύπτεται μέρος των αναγκαίων εσόδων για τη λειτουργία του.»

Νίκος Κούνδουρος
«Η επιλογή του ελαιοτριβείου δικαιώνεται»

«Η ψυχή κάθε τόπου αποτυπώνεται στη μοναδική του φύση και διασώζεται στα ζωντανά τεκμήρια της ιστορίας και της παράδοσής του, όπως αυτό το υπέροχο λιοτρίβι που παίρνει απόψε νέα ζωή. Αυτή την ιστορία και αυτή την παράδοση, μέσα από τα ίχνη που μας δόθηκαν σαν κληρονομιά, προσπαθεί να διαφυλάξει, να διασώσει και να αναδείξει η εταιρεία “Αρχιπέλαγος”.
12 χρόνια τώρα, κάποιοι επώνυμοι άνθρωποι με έργο και μεράκι, υπηρετούμε, σε πείσμα των άχαρων καιρών, αυτό το κοινό όραμα. Εκδίδουμε βιβλία, παράγουμε ταινίες, στήνουμε αγάλματα, οργανώνουμε εκθέσεις και συνέδρια και πάνω απ’ όλα φροντίζουμε να σώσουμε και να ξαναζωντανέψουμε κάποια μνημεία που κινδυνεύουν να καταστραφούν από τη φθορά του χρόνου.
Αυτή η κοινή προσπάθεια, αλλά και το πείσμα και η διορατικότητα του Νίκου Σηφουνάκη, που είναι η ψυχή της εταιρείας, μας έφερε πριν από καιρό στον Παπάδο. Η αρχή έγινε με την αγορά του ελαιοτριβείου Βρανά, πριν από δέκα χρόνια. Η συνέχεια, που μπορείτε να τη δείτε ολοζώντανη μπροστά σας, δικαιώνει σήμερα αυτή την επιλογή. Ένα υπέροχο κτήριο του τέλους του 19ου αιώνα βρίσκει την αρχική μορφή του και, τώρα που σώπασαν ύστερα από τρία χρόνια αδιάκοπης δουλειάς τα εργαλεία των μαστόρων, μπορεί να ξεκινήσει και πάλι τη λειτουργία του διασώζοντας όχι μόνο την υπέροχη μορφή του, αλλά και τις μνήμες από τη βιομηχανική ακμή της Λέσβου, πριν από 100 τόσα χρόνια.
Σας καλωσορίζω στα εγκαίνια του αναστυλωμένου ελαιοτριβείου της εταιρείας “Αρχιπέλαγος” - όπως θα ονομάζεται από δω και πέρα -, που συμβολίζουν την ολοκλήρωση μιας πρωτοπόρας και ευγενικής προσπάθειας για την αναβίωση ενός μνημείου που ανήκει στη Λέσβο και στους ανθρώπους της. Σήμερα παίρνει ζωή ένα όνειρο πολλών χρόνων, που σας ζητούμε να το μοιραστείτε μαζί μας.»

Λευτέρης Παπαδόπουλος:
«Επιστέγασμα της προσφοράς του “Αρχιπελάγους”»

«Κανείς δεν μπορούσε να φαντασθεί, πριν από μερικές δεκαετίες, ότι τα εγκαταλειμμένα και ερειπωμένα ελαιοτριβεία και σαπωνοποιεία της Λέσβου θα γίνονταν κάποτε καταπληκτικές εστίες πολιτισμού - θεατρικοί και συναυλιακοί χώροι, αίθουσες εκδηλώσεων και διαλέξεων, γωνιές τέχνης και ονείρου. Και όμως, αυτά τα σαραβαλιασμένα βιομηχανικά κτήρια, που ήταν τίγκα στο σκουπίδι και τις ακαθαρσίες, παραχώρησαν τη θέση τους σε μοναδικά, και από την άποψη της αισθητικής, αλλά και της χρήσης, «εργαλεία» που μπήκαν οριστικά στη ζωή των ανθρώπων και την εμπνέουν.
Αυτό το θαύμα το πέτυχε κυρίως ο Σηφουνάκης. Τον γνώρισα νέο αρχιτέκτονα και νέο νομάρχη. Και διαπίστωσα, από την αρχή, από τις πρώτες συζητήσεις μας, ότι ο άνθρωπος αυτός εκόμιζε κάτι νέο, είχε πιάσει το νόημα και βιαζόταν να πραγματοποιήσει το όραμά του. Και το έκανε σε στενό διάλογο, αλλά πολλές φορές και με κόντρες με τις τοπικές κοινωνίες. Άλλαξε νοοτροπίες. Έπεισε ότι πρέπει να παραμερίζονται τα προσωπικά συμφέροντα, όταν στο βάθος του ορίζοντα αχνοφαίνεται το γενικότερο καλό, η προκοπή του τόπου. Σφυρηλάτησε μια κοινή γνώμη, που περνάει πάντοτε πάνω από τον πήχη της καθημερινότητας και όλο και ανοίγεται σε καινούργια στάδια προόδου.
Και δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι αγκάλιασαν τις ιδέες του και τις προσπάθειές του προσωπικότητες όπως ο Ζυλ Ντασσέν, ο Νίκος Κούνδουρος, ο Άγγελος Δεληβορριάς, η Αργίνη Γούτου, για να αναφερθώ μόνο στα πιο γνωστά μέλη της σπουδαίας δημιουργικής ομάδας του “Αρχιπελάγους” που, ίσως να το ξέρετε ήδη, έχει πολλά προσφέρει, ίσαμε τώρα, στη Λέσβο, στη Λήμνο, στην Κρήτη.
Επιστέγασμα της προσφοράς είναι η αναστήλωση του ελαιοτριβείου Βρανά, στο χωριό Παπάδος της Λέσβου. Το είχα επισκεφθεί πολλές φορές, όλα αυτά τα χρόνια που ζω τα καλοκαίρια μου στη Μυτιλήνη και, βέβαια, δεν ήταν δυνατό να μου περάσει ποτέ από το νου ότι αυτό το ερείπιο-οικτρό θέαμα θα μεταμορφωνόταν, τόσο τέλεια, με τέτοια αγάπη και τόση φροντίδα, ώστε να μετατραπεί σε εξαίρετο χώρο, Μουσείο Μελέτης και Έρευνας της Βιομηχανικής Ιστορίας, αλλά και πρότυπο τυποποιητήριο βιολογικού ελαιόλαδου.
Συγχαρητήρια σε όσους δούλεψαν για να έχουμε σήμερα μπροστά μας αυτό το αριστουργηματικό συγκρότημα, που άρχισε να ζει το 1887 και ανάμεσα στα ονόματα που συνδέονται μαζί του, είναι και το όνομα του Οδυσσέα Ελύτη.»