Αφήνοντας το οροπέδιο του Ανεμόμυλου, πάνω από την Άγρα, ακολουθούμε τον αγροτικό δρόμο προς τα δυτικά και ερχόμαστε στην πλαγιά, η οποία αντικρίζει τις απαρχές του ποταμού.

…στην κορυφή του αρχαίου οικισμού

Μπροστά μας, απλώνονται μάντρες με πρόβατα, αμέτρητα σέτια των καλλιεργειών του σιταριού και του αμπελιού, το ποτάμι με τα λίγα νερά των πηγών, τα αλώνια και ο απέραντος ερειπιώνας!

…αυτή η μνημειακή εγκατάσταση

Είναι η περιοχή Ξερά Ξύλα ή Ελιά, «κλήρος και γενιά» ανέκαθεν της αγρίτικης οικογένειας των Μαλακών.

…με κανάλια ξενερίσματος

Κάτω από το δρόμο βρίσκεται ο «Καλόχτιστος»! * Δεν θα αναφερθούμε στην ιστορία αυτών των τοίχων του νησιού!

…σε λεσβία τοιχοποιία

Εδώ υπάρχει το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, κάτω από μια συστάδα βράχων, και βλέπει σ’ όλη την κοιλάδα.

…με έμπλεκτο σύστημα

Εδώ βρίσκεται το αρχαίο κέντρο του μεγάλου οικισμού, ο οποίος κατηφορίζει την ανατολική πλαγιά, σ’ έναν ερειπιώνα, που όπως θα δούμε, ανήκει σε πολλές εποχές.

Η εγκατάσταση έχει τη βασική πλευρά (φωτό 1), μήκους 20,72 μ. και ύψους κοντά 3 μ. (ήταν υψηλότερη) προς την κοιλάδα και στρέφεται στις γωνίες (με ελαφρά οξεία γωνία) προς το βράχο.

Ίσως αυτό το κτίσμα να ήταν «ορθογώνιο» με την παράλληλη πλευρά, πίσω από το εκκλησάκι. Υπάρχει εγκάρσιος εσωτερικός τοίχος, παράλληλος στη ΝΑ πλευρά.

Είναι μνημειακή η λεσβιακή τοιχοποιία, με ορθογώνιους «ογκόλιθους» στις γωνίες, και ορθογώνιο «άνοιγμα» στην πρόσοψη για το «ξενέρισμα» του περίβολου!

Είναι λοιπόν μάλλον ένας περίβολος, αφού το «τείχος» της πρόσοψης, σε έμπλεκτο σύστημα, υψώνεται πάνω από το εσωτερικό έδαφος (Φώτο 1, Β).

Στη ΒΔ πλευρά, εγκάρσιος τοίχος ενώνει τον περίβολο με πλατύ θεμέλιο τείχους, που ανέρχεται μέχρι τους βράχους (εκεί υπάρχουν και αναλήμματα με λεσβία δομή).

Το αμυντικό τείχος (μέσα πλευρά)

Μάλλον έκλεινε την έκταση, επάνω από την κύρια εγκατάσταση. Παντού υπάρχουν «θεμέλια» στη ρίζα των μεταγενέστερων κτισμάτων και άφθονη κεραμική πολλών εποχών.

Χαμηλά, σε πηγή που ανέσκαψαν, βρήκαμε όστρακα από Τεφρά  και Μελαμβαφή αγγεία, αυτού του μεγάλου αρχαίου οικισμού, κάτω από την σκιά, ίσως της εγκατάστασης του «αφέντη» της περιοχής.

Ένα ακόμα κτίσμα, βρίσκεται στην πλαγιά, 113 μ. ΒΔ της εγκατάστασης.

Ίσως το «σπίτι» του άρχοντα του οικισμού

Σώζεται η ΒΔ, προς την κατωφέρεια πλευρά (μήκους 7,5μ.), κτηρίου με λέσβια τοιχοποιία και θεμέλιο εξωτερικό και κάθετο προς αυτή.

…με άλλα μνημειακά κτήρια

Αν ρίξουμε μια ματιά γύρω, στο επίπεδο μέρος, στις χαμηλές πλαγιές και στις 10 περίπου πηγές νερού, θα καταλάβουμε τη γονιμότητα του αρχαίου λεσβιακού εδάφους, την εποπτεία του άρχοντα και σίγουρα τα χαμηλά σπίτια των υποτακτικών του, «ελεύθερων» κατοίκων του αρχαίου οικισμού, ίσως τον 6ο- 5ο π.Χ. αι., ίσως και μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια.

…με κεραμική καλοφτιαγμένων αγγείων

*Τον «Καλόχτιστο» αναφέρει ο Βασίλης Κουμαρέλλας στα «Αιολικά Φύλλα», τ. 18, 1990 και «Λεσβιακό Ημερολόγιο», «Οι Καλόχτιστοι της Άγρας» σελ.133.

** Η επίσκεψη έγινε μαζί με το Μ. Παυλέλλη, τον Στρατή Βογιατζή και τον Στρατή Αξιώτη.

Λαβές, κεραμίδια, πιθάρια