Έφη Γαζή: Άγνωστη χώρα. Ελλάδα και Δύση στις αρχές του 20ού αιώνα, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2020, σελ. 354 

Στα 1899, στην εφημερίδα «Άστυ», ο μεταφραστής και δοκιμιογράφος Περικλής Γιαννόπουλος δημοσίευσε ένα άρθρο με τον τίτλο «Η άγνωστος χώρα» : «Υπάρχει χώρα καλουμένη Ελλάς, γνωστοτάτη εις τους ξένους, αγνωστοτάτη και μη έχουσα ουδέν ενδιαφέρον διά τους σημερινούς αυτής κατοίκους» έγραφε χαρακτηριστικά. Η χώρα αυτή ήταν «αγνοουμένη από τους συγχρόνους», επειδή οι κάτοικοί της είχαν «μανία αυτοεξευτελισμού και αυτοπεριφρονήσεως», με κύρια υπεύθυνη την ανώτερη τάξη, η οποία «αισθάνεται εαυτόν απέναντι του Ευρωπαίου ακριβώς, όπως ο φελλάχος απέναντι τους Άγγλου». 

Με το άρθρο αυτό αλλά και με άλλα δύο που ακολούθησαν «Η Ελληνική Γραμμή» (1903) και «Το Ελληνικό Χρώμα» (1904), ο Γιαννόπουλος αποκρυσταλλώνει μια ολόκληρη θεωρία για τον ελληνικό πολιτισμό και τους εθνικούς προσανατολισμούς και τα θεωρεί ως πρώτη ύλη για τη συζήτηση στην ελληνική πνευματική και πολιτιστική ζωή. 

Η διαυγής ελληνική γραμμή, σύμφωνα με τον Γιαννόπουλο είναι «καμπύλη, σαφέστατη, απλούστατη, ηδονικώτατη, αρμονικώτατη, μουσικώτατη». Στον αντίποδα της βρίσκεται η «βάρβαρη, βαριά, άξεστη, γωνιώδης, ευρωπαϊκή γραμμή», μια αισθητική που διαμορφώνεται γύρω από τα δίπολα πολιτισμός και βαρβαρότητα, φύση και πόλη, όπως επισημαίνει η καθηγήτρια Ιστορίας στο Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Έφη Γαζή, στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, πρωτότυπη, μελέτη της με τον τίτλο «Άγνωστη χώρα. Ελλάδα και Δύση στις αρχές του 20ού αιώνα».  

Η συγγραφέας με ιδιαίτερη οξυδέρκεια και επιστημονική πληρότητα παρακολουθεί το πώς απλώθηκαν οι ιδέες για την Ελλάδα και την Ευρώπη, τη Δύση και την Ανατολή αλλά και το πώς δέθηκαν γύρω από το νήμα τους. Ουσιαστικά αναζητά μια «άγνωστη χώρα», κρυμμένη κάτω από τις κυρίαρχες αντιλήψεις για το τι είναι η Ελλάδα και οι Έλληνες, όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα. 

Η αναζήτηση αυτή και η χαρτογράφηση των ιδεών, τις οποίες εντοπίζει και διεξοδικά παρουσιάζει η Γαζή πραγματοποιείται με άξονα το έργο και η σκέψη του Αργύρη Εφταλιώτη (1849 -1923), του Περικλή Γιαννόπουλου (1869 - 1910) και του Ίωνα Δραγούμη (1878 - 1920). Συνεξετάζονται βέβαια οι κύκλοι των συνομιλητών τους, οι ομοϊδεάτες και συνοδοιπόροι τους αλλά και οι αντίπαλοί τους. 

Η συγγραφέας, βέβαια, ευφυώς απλώνει την έρευνά της και στις δημόσιες συζητήσεις και διαμάχες, στις οποίες συμμετείχαν οι τρεις παραπάνω δημιουργοί, με στόχο να κατανοηθεί καλύτερα η πνευματική τους παρακαταθήκη και ο αντίκτυπος των ιδεών τους.  

Για παράδειγμα, εξετάζοντας το βιβλίο του Αργύρη Εφταλιώτη «Ιστορία της Ρωμιοσύνης» η Έφη Γαζή σκάβει πολύ βαθιά για να βρει τα πρόσωπα και τις ιδέες που επηρέασαν τον σπουδαίο Λέσβιο λογοτέχνη, μεταφραστή, δοκιμιογράφο και πρωτοπόρο του Δημοτικισμού, ο οποίος ζώντας για πάνω από μισό αιώνα στο εξωτερικό («διασπορικό δημοτικιστή» τον χαρακτηρίζει η Γαζή) στράφηκε ιδιαιτέρως σε θέματα πολιτιστικής ταυτότητας και έθεσε στο δημόσιο διάλογο μια σειρά από κριτικές απόψεις για την «αληθινή και ψεύτικη τέχνη», την ξενομανία και τον μιμητισμό, τη φραγκολατρεία, την ελληνική πνευματική παραγωγή, την εθνική αναδημιουργία, τον «αυθεντικό» λαϊκό πολιτισμό. Εξόχως αποκαλυπτικό για τα παραπάνω είναι το κεφάλαιο, στο οποίο η Έφη Γαζή, πραγματεύεται τον κύκλο των πρώτων δημοτικιστών - Ψυχάρης, Πάλλης, Εφταλιώτης - και πώς αυτοί συνομίλησαν κριτικά αλλά και δημιουργικά με το έργο του Ζόζεφ Ερνέστ Ρενάν, σημαντικότατου διανοητή του 19ου αιώνα και μετέπειτα πεθερού του Ψυχάρη. 

Ξαναπιάνοντας το νήμα ο Ίων Δραγούμης, φίλος του Γιαννόπουλου, σύμφωνα με τη Γαζή, «ενσωμάτωσε την κριτική προς την ξενομανία και την επιχειρηματολογία για την αναγκαία νέα εθνική πορεία σε ένα σχήμα με σαφέστατες πολιτικές διαστάσεις. Όντας ο ίδιος διπλωμάτης και πολιτικός, ο Δραγούμης συνδύασε ιδέες γύρω από τον ελληνικό πολιτισμό με πολιτικές επιδιώξεις για τον Ελληνισμό στη Ανατολή. Ο Δραγούμης δεν αμφισβήτησε μόνο την πολιτισμική εξάρτηση των νεοτέρων Ελλήνων από τους ξένους , τους Ευρωπαίους και τη Δύση. Άσκησε κριτική στις πολιτικές του εθνικού κράτους και των ηγετικών του ομάδων, τις οποίες θεωρούσε εξαρτημένους από την Ευρώπη, Προσέβλεπε σε έναν Ελληνισμό κυρίαρχο στην Ανατολή».  

Διατρέχοντας τις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης θα δει μπροστά του μια ολόκληρη εποχή, σαράντα περίπου χρόνων 1880 - 1920, πνευματικών, πολιτικών, κοινωνικών ζυμώσεων, με τις εφημερίδες και τα περιοδικά - Νουμάς, Τέχνη, Διόνυσος, Ακρόπολις, Άστυ, Νέον Πνεύμα, κά, τους εκδότες και τους διανοούμενους, - Π. Δ Ταγκόπουλος, Παλαμάς, Δ Ψυχάρης, Δ. Π. Ταγκόπουλος, Κωνσταντίνος Σάθας, Βλάσης Γαβριηλίδης, Νικόλαος Επισκοπόπουλος,, κά , τις ιδέες, τα κινήματα, τους θεσμούς όπως Δημοτικισμός, αγροτικές και λαϊκές κοινότητες, μιμητισμός και ξενομανία, Ελλάδα και Ευρώπη, Δύση και Ανατολή, Έθνος, Ρωμιοσύνη και Ρωμιός, Αρχαία και Βυζαντινή κληρονομιά, Ελληνικό τοπίο, πόλη και ύπαιθρος, Χριστιανισμός και Ανατολικές θρησκείες, πολιτισμικά πρότυπα, φιλελληνισμός και ξένη βοήθεια, Μεγάλη Ιδέα, κά. 

Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι οι περισσότερες από αυτές τις ιδέες, ολόκληρες ή κομμάτια τους δεν έπαψαν να αποτελούν θέμα δημοσίων συζητήσεων μέχρι και σήμερα. Η Έφη Γαζή δεν περιορίζεται σε μια απλή χαρτογράφηση αυτών των ιδεών αλλά αναδεικνύει και τον απήχηση, τον απόηχο και το αντίκτυπο και τις επιδράσεις που άσκησαν. «Χάνονται και εμφανίζονται ξανά σε διαφορετικές στιγμές, από τη δεκαετία του 1930 μέχρι τις μέρες μας. Ανεξάρτητα από τις προθέσεις των εκφραστών τους και τις ιδιαιτερότητες της ιστορικής περιόδου στην οποία ανήκουν, αυτές οι ιδέες επιμένουν να επηρεάζουν τη σχέση μας με τη δική μας άγνωστη χώρα». 

Το βιβλίο χάρη στην πλούσια και ρέουσα γλώσσα, τη σαφήνεια, την ακρίβεια και τη συνεκτικότητά του διαβάζεται ευχάριστα και απρόσκοπτα και φυσικά αποτελεί μια πολύτιμη και έγκυρη πηγή, για να κατανοήσουμε πολλά από αυτά που συμβαίνουν ή συζητιούνται και σήμερα - πολιτικά, κοινωνικά, πολιτιστικά - αλλά οι ρίζες τους βρίσκονται στους προηγούμενους αιώνες.