Με αφορμή το βιβλίο του Παναγιώτη Σκορδά «Αδιάντροπα του κλήδονα»

Γράφει ο δρ. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ

Τη Δευτέρα 11 Ιουλίου 2022, στον κήπο του Δημοτικού Θεάτρου, παρουσιάστηκε η δεύτερη έκδοση (2η χιλιάδα) από τις εκδόσεις Μύθος των Άγγελου Μουζάλα και Γιώργου Κουλαγίνη, του βιβλίου του Παναγιώτη Σκορδά: «Αδιάντροπα του Κλήδονα - Λαογραφικές συλλογές Βάσου Βόμβα και Ακίνδυνου Σκωπτικού».

Ο Παναγιώτης Σκορδάς ως φίλος του λόγου, διακονεί χρόνια τα ελληνικά (με έμφαση βεβαίως στα λεσβιακά) γράμματα, επιδιώκει συνειδητά την προσέγγιση της ανθρωπογνωσίας. Γι αυτό θέλει πάντα να ξέρει τι βρίσκεται κάτω από κάθε πέτρα, κι ακόμη παραπάνω τι βρίσκεται στον εαυτό του. Κατέχει λοιπόν την περιέργεια του ερευνητή, που καλλιεργείται μέσω της φαντασίας του. Αυτές οι δυο ικανότητες είναι αλληλένδετες, αλληλεπιδρούν και αποτελούν προϋποθέσεις για να φτάσει κανείς στην αλήθεια. Από το πλήθος των ενδιαφερόντων του ο Παναγιώτης Σκορδάς ανέσυρε τον Κλήδονα και τα τραγούδια που τον συνοδεύουν, ως μια πηγή αναζήτησης γνωριμίας με τον εαυτό, μέσω της παράδοσης.

Ξεδιάλεξε σε πρώτη φάση όλες τις δυνατόν προσεγγίσιμες πηγές, συνέθεσε τον θησαυρό, και τον χάρισε στους συμπατριώτες του πρωτίστως, και σε όλη την Ελλάδα, μέσα στις σελίδες του βιβλίου του. Ο λόγος του είναι μεθοδικός, η γραφή του σφιχτή όσο χρειάζεται, και σε ωραία ελληνικά, τέτοια που δυστυχώς στις μέρες μας αποτελούν ζητούμενο. Γραμμένο απλά, αλλά όχι απλοϊκά, απευθύνεται εύκολα σε πολύ ευρύ κοινό που επιθυμεί τέτοιου είδους προσεγγίσεις, αλλά και σε ειδικούς, διότι αποτελεί ταυτόχρονα και μια μοναδική ανθολόγηση ενός διάσπαρτου και διασπασμένου υλικού, το οποίο απαιτεί επίμονη αναζήτηση, γνώσεις εξειδικευμένες (ο Σκορδάς υπήρξε μαθητής του ...Πρύτανη της Λαογραφίας και καλού φίλου, καθηγητή Μιχάλη Γ. Μερακλή), ικανότητα αναλυτικής παράθεσης και σύνθεσης.

Θα σταθούμε επίσης και στην εξαίρετη έκδοση που μας προσέφεραν οι εκδότες του Μύθου, για τους οποίους θα πρέπει να τονίσουμε πως η προσφορά τους ξεπερνά σε εμβέλεια κατά πολύ το νησί και είναι, επιτρέψτε μου τον χαρακτηρισμό, χωρίς υπερβολή, εθνικής σημασίας. Η έκδοση κοσμείται από δυο εξαίρετες ακουαρέλες της μεγάλης μαστόρισσας του είδους, της Μαρίας Καλλιπολίτη, που ακόμα δεν λέμε να «

«χωνέψουμε» τον χαμό της. Θα πρέπει επίσης να σταθούμε στο γεγονός πως οι εκδότες δεν αρκέστηκαν σε μια ξερή συνήθη παρουσίαση. Την συνόδεψαν με μια, προσαρμοσμένη στη σύγχρονη πραγματικότητα, αλλά ταυτόχρονα πιστή στην παραδοσιακή διαδικασία, αναπαράσταση του εθίμου.

Υπήρχε η γραγούδα, αμεταχείριστη όπως «πρέπει», που αγόρασε ειδικά μια μέρα πριν από τον Μανταμάδο ο Άγγελος Μουζάλας, το κόκκινο ύφασμα, το μάλλον κάπως ...μιλημένο νερό, τα σημάδια που ρίξαν οι θεατές στον κλήδονα, η «Πυθία» η μάντισσα. Μόνο που τα προφητικά στιχάκια εκφωνούσαν ηθοποιοί, τους οποίους συγχαίρουμε για την εμφάνιση και τη συμμετοχή τους.

Λίγο-πολύ το έθιμο του Κλήδονα είναι γνωστό στους περισσότερους. Απευθύνεται συνήθως στα ανύπαντρα κορίτσια, που βρίσκονται στο σταυροδρόμι της ζωής και αγωνιούν για το μέλλον τους.

Ρίχνουν το σημάδι τους, το ριζικάρι τους στο αμίλητο νερό. Ένα σημάδι μοναδικό, προσωπικό και πολύτιμο, κομμάτι του εαυτού. Ένα δαχτυλίδι, ένα σκουλαρίκι, έναν σταυρό, που θα τα δουν τη νύχτα τ' άστρα και θα τα φορτίσουν με προωθητικές της μαντικής ιδιότητες. Τα σημάδια είναι οι ιδέες του καθενός, η μαρτυρία του, η γλώσσα με την οποία θα μιλήσει για το ίδιο του το άτομο και τα χαρακτηριστικά του. Από το στιχάκι που θα εκφωνηθεί, πότε χαρούμενο - πότε λυπημένο, όσες και όσοι συμμετέχουν προσπαθούν να μαντέψουν το μέλλον τους. Η ζωή, βλέπετε, τάχει και τα δυο, και προχωράει μέσα από τέτοιες αντιθέσεις και συγκρούσεις. Μα τα στιχάκια είναι κάπως σαν του Μαντείου των Δελφών: «ήξεις αφήξεις ου θνήξεις», γι αυτό και το έθιμο συμπληρώνεται προσθετικά με ποικίλους άλλους τρόπους μαντείας: τα πηγάδια, τους καθρέφτες, τις ονοματομαντείες και μύρια όσα. Είναι του Άϊ-Γιάννη του Λιοτροπιού (τροπές του Ηλίου), μέρα σημαδιακή. Ο ήλιος έχει φτάσει στο ζενίθ και παίρνει τον κατήφορο, κάνοντας την μέρα, που μέχρι τότε μεγάλωνε, να μικραίνει. Μέρες σαν κι αυτή, πίστευαν απ' τα πανάρχαια χρόνια, ανοίγουν οι πύλες του χρόνου, κι όποιος έχει το χάρισμα μπορεί να κοιτάξει και τα περασμένα και τα μελλούμενα. Παγανιστικό έθιμο που διατηρήθηκε και στους χριστιανικούς χρόνους, και τάχτηκε στο όνομα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, του μεγάλου Προφήτη της Καινής Διαθήκης, ο οποίος αξιώθηκε να βαφτίσει τον ίδιο τον Ιησού.

Προκαταλήψεις! λένε πολλοί, και αντιμετωπίζουν με κάποια ειρωνεία το έθιμο. Ότι δηλαδή αφορά ανθρώπους αμόρφωτους και οπισθοδρομικούς, βαρίδι για την σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας και της ...προόδου. Κι όμως ένα μεγάλο μέρος απ' αυτούς δεν αρνούνται να τους πουν το φλιτζάνι, καταφεύγουν στη χειρομαντεία, διαβάζουν μετά μανίας τα ωροσκόπια και παίζουν στα δάχτυλα τα ζώδια, τους ωροσκόπους και άλλα τέτοια ...επιστημονικά, ρίχνουν και τα χαρτιά όταν βρουν τον ...ειδικό, αλλά με εξωτικές τράπουλες: κινέζικες, ινδικές, αιγυπτιακές, των Μάγια και πολλών άλλων. Προσπαθούν να μαντέψουν τους τυχερούς αριθμούς στο Λόττο, τα αποτελέσματα των αγώνων στο Προπό και στον Ιππόδρομο, αγοράζουν μετά μανίας λαχεία. Προκαλούν την τύχη τους ποντάροντας στη ρουλέτα, παίζουν χαρτιά κι ας μην είναι ο Ντοστογιέφσκι.

Είναι ανθρώπινο. Όλοι θα θέλαμε να ξέρουμε τι μέλλει γενέσθαι, αν μας αγαπούν, ποιό είναι το πεπρωμένο μας, κι αν μπορούμε να το ελέγξουμε και να αποφύγουμε κακοτοπιές. Αλλά αυτό δεν είναι εφικτό παρά μόνο στα πλαίσια της λογικής πρόγνωσης. Φαίνεται ωστόσο πως όσοι πιστεύουν και έχουν αποδεχτεί πως η ζωή τους επηρεάζεται ή και καθορίζεται από την τύχη μπορούν να ανταπεξέλθουν σε δύσκολες καταστάσεις σκληρές κακοποιήσεις, απώλειες αγαπημένων προσώπων, οικονομικές καταστροφές κλπ. με μεγαλύτερη ευκολία από εκείνους οι οποίοι υποτιμούν τις ανεξέλεγκτες επιρροές πάνω στη ζωή τους. Και σ' αυτό ο Κλήδονας έπαιζε τον πολύ σημαντικό του ρόλο, πέρα από τη σύσφιξη των μελών μιας μικρής κοινωνίας (ενός χωριού, μιας γειτονιάς) που πετύχαινε μέσα από την ομαδική δράση. Είχε όμως με τον καιρό κατακτήσει και έναν χαρακτήρα μαζικής, λελογισμένης και στα πλαίσια του μέτρου εκτόνωσης, μέσα απ' τα λεγόμενα αδιάντροπα τετράστιχα ή δίστιχα, ήδη γνωστά στους παρευρισκόμενους, είτε αυτοσχέδια της στιγμής. Οι συμμετέχοντες, χωρίς ψευδοαιδημοσύνες, ακούν, γελούν και τραγουδούν όλοι μαζί. Με τ' αδιάντροπα, εκφραζόμενοι στην παρέα, απελευθερώνουμε κάτι απ' τον βαθύ εαυτό μας, κάτι ανθρώπινο που το φυλάγαμε ένα χρόνο, μέχρι να ξαναρθεί η μέρα του Κλήδονα.

Έτσι πορεύτηκε η παράδοση! Το Μαντείο το Δελφών ωστόσο επόπτευε και γνώριζε τα πάντα. Οι χρησμοί του ήταν βαρύνουσας σημασίας. Απαντούσε σε όλες τις ερωτήσεις, απ' τα πιο ζωτικής σημασίας θέματα, μέχρι απλής ερωτικής φύσεως. Οι προφητείες του ήταν και θεωρητικές και πρακτικές τόσο για μια κοινωνία όσο και για μεμονωμένους ιδιώτες. Ο Σοφοκλής την παράδοση, τον μύθο ακολούθησε και ανάπτυξε την τέχνη του θεάτρου, την τραγωδία. Κι έτσι οδηγήθηκε η επιστήμη, χέρι-χέρι με την τέχνη, στην κατανόηση του ασυνείδητου: γιατί ο Οιδίποδας έβγαλε μόνος του τα μάτια του.

Σημ: Ο Δημήτρης Αναγνωστής είναι ψυχίατρος. συλλέκτης και συγγραφέας