Κατ’ αρχήν οφείλω μια διόρθωση κακής διατύπωσης στο α΄ μέρος του άρθρου για τη Λάφρη της Ερεσού που δημοσιεύτηκε στο φύλλο τού «Εμπρός», το Σάββατο 28/9/2013: Ο συσχετισμός του ερεσιώτικου εξωκλησιού της Παναγιούδας στην Μινάβρα με τη θεά Αθηνά (λατιν. MINERVA) έγινε από τον Γιάννη Λάσκαρι στα «Λεσβιακά», τόμ. Β΄ (1959) σελ. 72 και μας το μεταφέρει ο Μάκης Αξιώτης («Περπατώντας τη Λέσβο» τομ. Β΄ (1992). και όχι από τον Παν. Σ. Παρασκευαΐδη, ο οποίος στη «Ρωμαϊκή Λέσβο» αποδίδει το τοπωνύμιο «Αρφίκεια» δίπλα στα Λάψαρνα, σε λατρεία του Ορφέα. Και στις δύο περιπτώσεις, όμως, έχουμε αξιοποίηση τοπωνυμίων πάντως, γι’ αυτό και το λάθος.

Τα τοπωνύμια, βλέπετε, είναι η ψυχή και η ιστορία ενός Λαού και γι’ αυτό θα πρέπει να διατηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια. Είναι τα πιο ισχυρά διαχρονικά στοιχεία που μας συνδέουν ζωντανά με το παρελθόν μας και μπορούν να καθοδηγήσουν και την επιστήμη της Αρχαιολογίας. Θυμάμαι τον καθηγητή Μπούρα σε μια ξενάγηση στη Βραυρώνα, να μας λέει πόσο καθοριστικό υπήρξε για το πού να γίνουν οι δοκιμαστικές ανασκαφές για το ναό της Αρτέμιδος εκεί, το τοπωνύμιο Βραώνα που είχε φτάσει ως τις μέρες μας!

Μα, θα ρωτήσει κάποιος, αποκλείεται το ερεσιώτικο τοπωνύμιο «Λάφρη» μιας περιοχής κατά σύμπτωση (;) λιμνοθαλάσσιας και αβαθούς (Αλίμενα) σε εκβολή χειμάρρου - όπως στην Καλυδώνα στο Μεσολόγγι - να έδωσε το όνομά της στην Παναγιά τη Λαφριανή χωρίς κατ’ ανάγκη συνέχιση λατρείας κάποιας προγενέστερης γυναικείας θεότητας που ήρθε από την Αιτωλία; Ίσως ναι, ίσως όχι…

Στην Αιτωλία υπάρχει η πόλις Θέρμος ή Θέρμο μέχρι σήμερα, με θερμές πηγές, εξ ου και το όνομα. Εκεί έχει βρεθεί το ιερό του Θερμίου Απόλλωνος και της Θερμίας Αρτέμιδος, καθώς και της Λαφρίας Αρτέμιδος, λόγω της λατρείας στη γειτονική Καλυδώνα. Ετελούντο και αγώνες τα Λαφρίεια και τα Θερμικά. Υπάρχει δε και δελφική αμφικτυονική επιγραφή (FD III, 3:214) όπου γίνεται ταυτόχρονη αναφορά στους αγώνες «Λαφρίεια» και τα «Θερμικά» και όπου ανάμεσα στ’ άλλα «ο δήμος ο Χίων στ]εφανοί το κοινόν των Αιτωλών χρυσώι στεφάνωι τώι μεγίς[τωι εκ του νόμου χρυς]ών αλεξανδρείων εκατόν αρετής ένεκεν και ευνοίας», ενώ ζητείται να στηθεί η μία στήλη με την επιγραφή αυτήν στους Δελφούς και η άλλη «εν τωι ιερώι του Απόλλωνος του Θερμίου».

Σε μιαν άλλη πάλι επιγραφή (IG IX2 186) μάλλον της Καλυδώνος - που βρέθηκε όμως στην μικρασιατική Μαγνησία παρά τον ποταμό Μαίανδρο -, βεβαιώνεται πως γίνονται αποδεκτοί οι Θεωροί (πρεσβευτές) της Μαγνησίας Μαι., εκλέγεται θεωροδόκος (επικεφαλής των Μαγνησιωτών πρεσβευτών) και υπογράφουν όλες οι πόλεις της αιτωλικής συμπολιτείας που ψήφισαν το ψήφισμα αυτό (Πλευρώνιοι, Τριχόνιοι, Αμφισσείς, Αρσινοείς, Πολιείς, Φυταιείς, Αμβρακιώται, Αμφιλόχιοι, Λαμιείς, Ναυπάκτιοι κ.λπ., κ.λπ.). Δίνεται δε εντολή να αναγραφεί το ψήφισμα στο ιερό της Αρτέμιδος της Λαφρίας.

Στην Καλυδώνα τέλος έχει βρεθεί μια από τις πιο παλιές επιγραφές της περιοχής, του 6ου π.Χ. αιώνα (IG IX, 12 1:149) με δυο λέξεις: ΑΠΟΛΟΝΟΣ ΛΑΦΡΙΟ.

Στη Μυτιλήνη έχουν επίσης - λόγω των θερμών πηγών στη γειτονική Θερμή - βρεθεί Ιερό της Αρτέμιδος Θερμίας και αρκετές σχετικές επιγραφές, μέχρι και τη Μήθυμνα μία (IGXII, 2, 514), αλλά και επιγραφή προς τιμήν του Απόλλωνος Θερμίου (ΙG ΧΙΙ, 2,104). Όλα αυτά μαρτυρούν μια έντονη σχέση της Αιτωλίας με την Αιολίδα και την Ιωνία. Σ’ ό,τι αφορά δε στη Λέσβο, το μόνο που λείπει, είναι επιγραφική ή φιλολογική μαρτυρία του επιθέτου Λάφριος (για τον Απόλλωνα) ή Λαφρία για την Αρτέμιδα. Ε! Αυτό το έλλειμμα έρχεται να καλύψει η Λάφρη της Ερεσού, δίπλα στην κοιτίδα του ελληνικού μπολιάσματος στο πελασγικό νησί, δηλαδή το βουνό Λεσβάς και τον Κιχλόεντα ποταμό με την κοιλάδα του Τσιχλιώντα σήμερα.

Και η Παναγιά η Λαφριανή; Αρκεί μονάχα το τοπωνύμιο Λάφρη να την ταυτίσει με την Αρτέμιδα Λαφρία; Υπάρχει όμως ακόμα ένα στοιχείο που φέρνει αυτή την πιθανότητα πιο κοντά: Ένα από τα επίθετα που έχει η Παναγία, είναι «Γοργοεπήκοος», κι ένα τέτοιο εκκλησάκι περιγράφει ο Μάκης Αξιώτης στη Θερμή, στο γνωστό βιβλίο του «Περπατώντας τη Λέσβο». Ένα όμως από τα αγαπημένα στον αρχαίο λαό μας προσωνύμια της μυτιληνιάς Αρτέμιδος που συνόδευε το «Θερμία», ήταν το Ευάκοος και απαντάται μονάχα σε μυτιληνιές επιγραφές: «Άρτεμις Θερμία Ευάκοος» λοιπόν. «Ευάκοος» στην αιολική ή «ευήκοος» στην αττική διάλεκτο είναι αυτός που ακούει προσεκτικά, καλά. Καλά, όχι πως δεν είναι κουφός, αλλά με θετική διάθεση να εκπληρώσει γρήγορα τα αιτήματα που ακούει. Όπως ήρθε μέχρις εμάς η έκφραση «έτεινε ευήκοον ους»…

Σημαίνει μήπως κάτι διαφορετικό το «Παναγία η Γοργοεπήκοος»;
Μα, θα πει κάποιος, τεκμηριώνεται τουλάχιστον η λατρεία της θεάς Αρτέμιδος στην Ερεσό;
Βεβαίως, είναι η απάντηση! Και μάλιστα υπάρχει επιγραφή της Ερεσού (IG XII, Suppl.21) όπου η Άρτεμις παρουσιάζεται με το προσωνύμιο «Δρηνεία», προσωνύμιο για την Άρτεμη που δεν έχει ξαναεμφανιστεί μέχρις σήμερα. Την επιγραφή πρωτοδημοσίευσε ο γνωστός Ερεσιώτης λόγιος Εμμανουήλ Δαυίδ το 1905:
«Δάμις Λεσβόκλεια Η Δάμις Λεσβόκλεια
Καλλίπω δε γύνα γυναίκα του Καλλίπου
Και Κλεωνύμα Καλλίπω και η Κλεωνύμα του Καλλίπου
Τιμασικρέοντος δε γύνα γυναίκα του Τιμασικρέοντος
Αρτέμιδι Δρηνεία στην Αρτέμιδα Δρηνεία
Την στοΐαν ανέθηκαν. αφιέρωσαν την στοά.»

Για μια φορά ακόμα στα ερεσιώτικα αρχαιολογικά πράγματα (έφιππη γυναίκα σε επιτύμβιο, αθλητικά όργανα σε γυναικείες ταφές κ.λπ.), εντυπωσιάζει η γυναικεία ισχύς στην ερεσιώτικη κοινωνία: δύο παντρεμένες γυναίκες, πιθανότατα μάνα και κόρη, χρηματοδοτούν ανέγερση ολάκερης στοάς προς τιμήν μιας επίσης γυναικείας θεότητας, εν προκειμένω της Αρτέμιδας. Την ίδια παρατήρηση πρέπει να ομολογήσω έκανε και ο Παν. Σ. Παρασκευαΐδης μιλώντας για τη συγκεκριμένη επιγραφή στο έργο του «Ρωμαϊκή Λέσβος» (1978).

Στην «Αρχαιολογική Εφημερίδα» (1913) υπάρχει για την πιο πάνω επιγραφή η παρατήρηση του Γ. Παπαγεωργίου που θεωρεί τη γραφή Δρανεία ως πιο σωστή, προκειμένου να την ετυμολογήσει από τη λέξη «δράνος» (=δύναμη). Ίσως και να μην έχει άδικο, αφού είναι πασίγνωστη η σχετική λέξη με το στερητικό «α» στην αρχή της: α-δράνεια.

Είναι εν τούτοις γνωστό πως στην αρχαιότητα το «η» διαβαζόταν πολύ ανοιχτά σα να ήταν «ε». Στον κόλπο λοιπόν του Αγ. Όρους, νοτίως της χερσονήσου τού Άθω και ανατολικά της νησίδας Αμουλιανή, υπάρχουν δύο νησάκια που ονομάζονται «Δρένια». Το γεγονός δε θα είχε ιδιαίτερη σημασία αν το ένα από αυτά δε λεγόταν Άρτεμη σε παλιούς χάρτες, κι αν από την άλλη (βόρεια) μεριά της χερσονήσου τού Άθω δεν υπήρχε (συμμετρικά προς τα Δρένια) η πόλη Ιερισσός, όχι «Η Ερισσός»…

Όταν ένας ερευνητής ξεκινάει το ταξίδι του ψάχνοντας την καβαφική του Ιθάκη, προσπαθεί να χαρεί το ταξίδι, αλλά υπάρχει και κάτι ακόμα που είναι περιμετρικά χαραγμένο εξωτερικά στο κεντρικό κτήριο της Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ, στην Ουάσιγκτον, με τεράστια ελληνικά γράμματα, πολύ πιο σπουδαίο για την Επιστήμη, από μόνη τη χαρά του ταξιδιού:

«Η περί της αληθείας θεωρία, τηι μεν χαλεπή τηι δε ραδία.
Σημείον δε το μήτε αξίως μηδένα δύνασθαι τυχείν αυτής, μήτε πάντως αποτυγχάνειν,
Αλλά έκαστον λέγειν τι περί της φύσεως.

Εκ πάντων δε συναθροιζομένων γίγνεσθαι τι μέγεθος».
«Το να γνωρίσεις την αλήθεια κατά ένα κομμάτι είναι δύσκολο, και κατά ένα άλλο εύκολο. Σημαντικό όμως είναι πως κανείς δεν μπορεί να τη συναντήσει ολοκληρωμένα την αλήθεια, ούτε όμως και να αποτυγχάνει τελείως, αλλά (είναι σημαντικό) ο καθένας να λέγει κάτι περί της Φύσεως. Από όλα δε τα λεγόμενα όταν θα συναθροίζονται, να δημιουργείται κάποιο μέγεθος (αλήθειας)». (Αριστοτέλης, «Τα μετά τα φυσικά», Α΄ Έλαττον, 30)