Όσοι φίλες και φίλοι παρακολουθούν τους απολογισμούς που δημοσιεύουμε κάθε χρόνο θα γνωρίζουν πως τα κείμενα αυτά δεν είναι μια απλή απαρίθμηση των δράσεων της Αγκαλιάς αλλά περισσότερο μια προσπάθεια ακτιβιστικού και στην ουσία πολιτικού στοχασμού με αφορμή τις εμπειρίες μέσα σε αυτό το διάστημα αλλά και αθροιστικά στα χρόνια που βρισκόμαστε στο πεδίο. Από αυτήν την άποψη ο Απολογισμός δεν εξυπηρετεί μόνο ως προς την αναγκαία διαφάνεια των πρακτέων μας την οποία οφείλουμε στους φίλους που μας στηρίζουν υλικά και ηθικά αλλά εξυπηρετεί και ως ένα είδος παρακαταθήκης, ως ένα είδος χρονικού των πραγμάτων που πιστεύουμε πως είναι αναγκαίο να ειπωθούν.

Φέτος με περισσότερες δράσεις από πότε ίσως άλλοτε, περιμέναμε να ανέβουν στην ηλεκτρονική μας πλατφόρμα όλα τα μαγνητοσκοπημένα σεμινάρια από τη Σχολή Γονέων που είχαμε υποσχεθεί πριν δημοσιεύσουμε τον απολογισμό. Πολλά όμως και πυκνά γεγονότα μέσα στο 2018 δε μας άφηναν στιγμή ανάσας για να συγκεντρωθούμε και να γράψουμε τα πρακτέα του 2017. Μέχρι και σήμερα που δημοσιεύουμε αυτό το υλικό οι ανάγκες στο προσφυγικό αλλά και ανάγκες συμπατριωτών μας είναι τόσες πολλές και επιτακτικές που δεν μας αφήνουν περιθώρια αναστοχασμού ενώ οι εξελίξεις στο ανθρωπιστικό μέτωπο τρέχουν με τέτοιον τρόπο ώστε λίγη ώρας μας απομένει για πραγματικό αναστοχασμό, πόσο ακόμα για τη συγγραφή του σημαντικότερου κειμένου της χρονιάς. Στην ουσία λοιπόν στον απολογισμό του 2017 αναφέρουμε σε ενεστώτα χρόνο δράσεις που αφορούν και τους πρώτους μήνες του 2018.

Θα ξεκινήσουμε με το γνωστό : ο,τι υλοποιήθηκε και το 2017, ένα κύκλος δράσεων που άγγιξε τις 50.000 ευρώ υλοποιήθηκε δίχως καμιά απολύτως χρηματοδότηση -δίχως ούτε ένα ευρώ- από κρατικούς ή κοινοτικούς πόρους ενώ όλοι οι εθελοντές και τα μέλη της Αγκαλιάς έδρασαν απολύτως αφιλοκερδώς. Να σημειωθεί επίσης πως όλα τα ταξίδια των μελών μας εντός και εκτός Ελλάδας για παρουσιάσεις, συνέδρια, παρεμβάσεις δεν βάρυναν τον προϋπολογισμό της Αγκαλιάς ούτε ένα ευρώ καθώς έγιναν αποκλειστικά είτε με προσωπικά έξοδα είτε με έξοδα των διοργανωτών που μας προσκάλεσαν. Με αυτόν τον τρόπο έχουμε επιλέξει να τιμάμε διαχρονικά τον όρο «μη κυβερνητική» και «μη κερδοσκοπική» που έχουμε πλέξει μαζί με το όνομα της «Αγκαλιάς». Από αυτήν την άποψη για άλλη μια χρονιά ο δημόσιος λόγος που εξέφρασε η Αγκαλιά μπόρεσε και ήταν αδέσμευτος από οποιοδήποτε άγχος –και συνάφεια- χρηματοδότησης από οποιονδήποτε θεσμικό παράγοντα ενώ ξανά οι δράσεις της είχαν πίσω τους ως δύναμη ένα σώμα πολιτών από την Ελλάδα, την Ευρώπη και τον κόσμο που επέλεξαν να δώσουν το παρόν μέσα από αυτήν.

«Εφόδια για το Δρόμο»

Στην Αγκαλιά πάντοτε έχουμε κατά νου να μεριμνούμε τόσο για τις ανάγκες ντόπιων όσο και προσφύγων με τρόπο όσο το δυνατόν πιο αμέριστο. Μέρος αυτής της προσπάθειας είναι να φέρνουμε κοντά ντόπιους και πρόσφυγες για να δείξουμε κάτι που φαίνεται πως έχει ξεχαστεί. Πως στην εποχή μας τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα δεν έχουν σύνορα και πως σχετίζονται μεταξύ τους με τρόπο άμεσο. Ο μόνος τρόπος για να γίνει αυτό είναι να δείχνουμε το ίδιο ενδιαφέρον για όλους και να μπορούμε να φέρνουμε σε επαφή τους ανθρώπους μεταξύ τους. Ο πόλεμος στη Συρία, για παράδειγμα, και η οικονομική κρίση στην χώρα μας έχουν κοινά που μπορούν να εντοπιστούν στις αρπακτικές νοοτροπίες και στην ίδια αρχή καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για να γίνει αυτό κατανοητό πρέπει κανείς να βρει τρόπο να μιλήσει στον άνθρωπο που έφυγε από εκεί και σε αυτόν που εδώ αποτελεί την κοινότητα υποδοχής την ίδια στιγμή που βιώνει τα δικά του, πολλές φορές βαριά προβλήματα. Να βρεθεί το κουράγιο, η μέθοδος και η ευκαιρία. Σε πολλές περιπτώσεις ήμασταν οι διάμεσοι για να γίνει αυτό.
Οι λαοί έχουν ως μόνο τους όπλο την αλληλεγγύη, κι όμως ένα ολόκληρο σύστημα έχει εξελιχθεί ώστε να τους κρατάει διαιρεμένους και εχθρικούς μεταξύ τους : κάτι που ξέρουμε πως διαχρονικά ωφελεί μια μικρή ελίτ που καρπώνεται άνισα τον πλούτο του κόσμου μοιράζοντας στους τοπικούς παρατρεχάμενούς της, πολιτικούς, εμπόρους, θρησκευτικούς ταγούς και άλλους ψήγματα πλούτου και εξουσίας. Είναι ένα καλά ορισμένο σύστημα εξουσίας που θέλει τον ντόπιο να μην μπορεί να εντοπίσει τα πραγματικά του προβλήματα, να αδυνατεί να σκεφτεί σε παγκόσμια κλίμακα και με βάση τα πραγματικά δεδομένα και να στρέφεται στη δαιμονοποίηση του «ξένου», του πρόσφυγα, του μετανάστη ο οποίος διώκεται από τη φτώχεια, τον πόλεμο, την έλλειψη αξιοπρεπούς ζωής.
Η δική μας συνεισφορά στον τοπική κοινωνία ήταν σε γενικές γραμμές διττή. Ονομάσαμε το σύνολο των δράσεών μας για το 2017 «Εφόδια για τον Δρόμο» και το διαιρέσαμε σε δυο μεγάλα κομμάτια. Στην προσφορά χρηματικής και υλικής βοήθειας από τη μια και στην παροχή πνευματικών εφοδίων και εκπαίδευσης από την άλλη. Στα πλαίσια του δεύτερου σκέλους πραγματοποιήσαμε μια μεγάλης κλίμακας Σχολή Γονέων για την οποία θα μιλήσουμε παρακάτω. Στο πρώτο σκέλος επικεντρωθήκαμε στην αρωγή συμπολιτών μας με σοβαρά προβλήματα. Τόσο οικογενειών που βοηθάμε με ένα πάγιο μηνιαίο χρηματικό ποσό εδώ και καιρό, οικογένειες με σοβαρά θέματα απώλειας, υγείας, περιθωριοποίησης αλλά και σε φοιτητές, μονογονεϊκές οικογένειες κτλ. Η βοήθειά μας ήταν υλική και σε άλλες περιπτώσεις που εμφανίστηκαν κατά τον χρόνο που πέρασε με την παροχή χρημάτων, εφοδίων, φαρμάκων, ιατρικών εξετάσεων, τροφίμων αλλά και ηθική με την παρουσία μας και την καθημερινή μας επαφή και μέριμνα, ένα κομμάτι πολύ σημαντικό για εμάς. Καθόλο το 2017 δεκάδες οικογένειες και συμπολίτες μας απευθύνθηκαν σε εμάς σε μεγάλες δυσκολίες που αντιμετώπισαν ή απλά τους προσεγγίσαμε εμείς και τους ενισχύσαμε όπως μπορούσαμε καλύτερα στο πρόβλημα που είχαν.

Ενισχύσαμε με ικανά χρηματικά ποσά το έργο δομών που είναι πολύ σημαντικές για τους συμπολίτες μας. Δώσαμε χρήματα στο Κέντρο Υγείας Καλλονής για βασικές υποδομές που λείπουν, για κατασκευή αποθήκης, ενώ ταυτόχρονα καταγγείλαμε την αναποτελεσματικότητα του κράτους να παράσχει αξιοπρεπή περίθαλψη στις δικές μας εσχατιές. Στα ίδια πλαίσια δωρήσαμε στο Νοσοκομείο Ελενα Βενιζέλου στην Αθήνα στην μονάδα νεογνών την τοποθεσία κουφωμάτων μετά από έκκληση γιατρού φίλου και εθελοντή της Αγκαλιάς για το πόσο αναγκαία ήταν αυτή η κίνηση για τα νεογέννητα.

Ενισχύσαμε με εισφορές στο έργο τους τόσο την Σίτιση Γερόντων Καλλονής με κατάθεση πριν λίγο καιρό όσο και το Κοινωνικό Παντοπωλείο Καλλονής «Η Αποστολή του Παπά-Στρατή» με αγορά ικανής ποσότητας τροφίμων.

Βοηθήσαμε επίσης μια πολύ σημαντική, ανεξάρτητη και υπερδραστήρια δομή για τη χώρα μας, την Κοινωνική Κουζίνα του Κωνσταντίνου Πολυχρονόπουλου και των εθελοντών της όπως και το «Σπίτι του Άλλου Άνθρωπου». Η Κοινωνική Κουζίνα δίχως ποτέ να έχει κάνει διακρίσεις στις δράσεις σε ντόπιους και ξένους δοκιμάστηκε και φέτος αλλά είχε μαζί με εμάς χιλιάδες άλλο κόσμο αρωγό. Καλέσαμε την Κοινωνική Κουζίνα να μαγειρέψει στη Λέσβο, στη Μόρια, συμμετείχαμε στα «Διαμαρτυρομαγειρέματα» που έγιναν στην ηπειρωτική Ελλάδα, μια δράση που τόνιζε τα ανθρώπινα δικαιώματα με τον καλύτερο ακτιβιστικό τρόπο και στηρίξαμε το «σπίτι» με ικανό ποσό έτσι ώστε να μην κλείσει. Στο «σπίτι» αυτό όπου καθημερινά βρίσκουν καταφύγιο δεκάδες άνθρωποι και που πρέπει να συνεχίσει να λειτουργεί.

Στην θεομηνία που έπληξε τους συντοπίτες μας στη Βρίσα, στο άτυχο αυτό χωριό ήμασταν παρόντες. Διαθέσαμε άμεσα χρήματα στον τοπικό σύλλογο που είχε ξεκινήσει έρανο για να βοηθηθούν οι ντόπιοι ενώ ενισχύσαμε τη δράση «Πακέτο Βρίσα» για τη στήριξη των μαθητών του χωριού.

Σε συννενόηση με φίλους ψαράδες και με εθελοντές μας που ασχολούνται με το ψάρεμα κάναμε μια κίνηση να δίνονται φρέσκα ψάρια σε ντόπιες οικογένειες. Σε πολλές περιπτώσεις και ειδικά στις τράτες πετάγονται μεγάλες ποσότητες ολόφρεσκων ψαριών στη θάλασσα που δεν είναι μεγάλου μεγέθους και «δεν έχουν τιμή». Αυτήν την τρομερή σπατάλη την γυρίσαμε σε κάτι καλό όποτε βρεθήκαμε ξημερώματα ψαρεύοντας σε λιμάνια στα βόρεια του νησιού παρακαλώντας τα πληρώματα να μας διαθέσουν τα ψάρια. Καθώς μαθεύτηκε και στηρίχτηκε από πολλούς, δώσαμε για το 2017 κοντά στα 400 κιλά αλιεύματα που μας διέθεσαν δωρεάν οι εθελοντές μας.

Και ενώ σκοπός μας ήταν να επικεντρωθούμε στον ντόπιο πληθυσμό, οι εκκλήσεις από όλη την Ελλάδα δεν μπορούσαν να μας αφήσουν αδιάφορους, έπρεπε έστω κάτι να γίνει για όσους μας πλησίασαν. Μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως όποιος αποτάθηκε σε εμάς βρήκε μια βοήθεια και πως προσπαθήσαμε να μην απογοητεύσουμε κανέναν. Κάνουμε ακόμα την ίδια προσπάθεια να ανταποκριθούμε. Ετσι, οικογένειες και άτομα από την υπόλοιπη Ελλάδα βοηθήθηκαν με πολλούς τρόπους. Σε πολλές περιπτώσεις σταθήκαμε σε δύσκολες καταστάσεις και νομίζουμε πως κάναμε διαφορά για αρκετούς εκατοντάδες συμπολίτες μας και φέτος. Από πληρωμές ενοικίων μέχρι παραπομπές σε ειδικούς ψυχικής υγείας και από παροχή υλικών εφοδίων μέχρι κοινοποίηση αιτημάτων και δικτύωση εθελοντών.

«Βατραχέλι».

Το 2017 υπό την αιγίδα των εκδόσεων Πατάκη γράψαμε και εκδώσαμε το «Βατραχέλι», ένα παραμύθι για την αλληλεγγύη το οποίο βγήκε σε δίγλωσση έκδοση (ελληνικά αραβικά) και το οποίο μεταφράστηκε επιπλέον σε αγγλικά και φαρσί και ανέβηκε σε δωρεάν ηλεκτρονική πλατφόρμα ως ανάγνωσμα και βοήθημα σε όσους παιδαγωγούς ασχολούνται με την εκπαίδευση προσφυγόπουλων. Το παραμύθι αυτό μεταφράστηκε από παλιούς μαθητές μας, πρόσφυγες, από τα εθελοντικά μαθήματα που κάναμε ως Αγκαλιά το 2008, από εθελοντές μας, από φίλους μας σε τόσες γλώσσες (ιταλικά και τσέχικα μεταξύ άλλων) και στην ουσία αποτελεί έναν συλλογικό καρπό –σύμβολο του τι μπορεί να πετύχουμε όλοι μαζί όταν εργαστούμε για έναν κοινό σκοπό. Οι συγγραφείς και οι μεταφραστές παραχώρησαν τα δικαιώματά τους στην Αγκαλιά. Το Βατραχέλλι παρουσιάστηκε στη Μυτιλήνη, στην Αθήνα, στην Άγρα, σε σχολεία στη Λέσβο με πολλή μεγάλη συμμετοχή ειδικά παιδιών ντόπιων και προσφύγων και πρόσφατα στην Κάλυμνο σε δράσεις που έφεραν κοντά ντόπιους και πρόσφυγες με την αμεσότητα που προσφέρει η ανθρώπινη αφήγηση. Το Βατραχέλλι κυκλοφόρησε ευρέως και έφερε πολλά παιδιά κοντάς μας, ντόπια και προσφυγάκια σε μια μεγάλη παρέα. Διδάχθηκε και παρουσιάστηκε σε σχολεία στη χώρα και στην Ευρώπη (Όσλο, Λονδίνο) ενώ έγινε και ταινία μικρού μήκους με την τεχνική stop motion από σχολείο και συμμετείχε σε Φεστιβάλ. Θεωρούμε το Βατραχέλλι ως κάτι πολύ σημαντικό, μια δική μας παρακαταθήκη.

«Σχολή Γονέων».

Το δεύτερο σκέλος των «Εφοδιών για το Δρόμο» ήταν η Σχολη Γονέων. Όταν ξεκινήσαμε την έκκληση για τη χρηματοδότηση της δράσης από τους φίλους μας, είχαμε γράψει :

« Τόσα χρόνια βλέπουμε πως η υλική προσφορά είναι πάντοτε ζητούμενο, όμως σπάνια προσφέρει πραγματικές διεξόδους σε βάθος χρόνου. Οι γονείς πολλές φορές χρειάζονται να λάβουν στήριξη όχι μόνο σε χρήματα ή εφόδια αλλά κυρίως σε μεθόδους, σε πληροφορίες, σε ψυχολογική και γνωστική στήριξη για να μπορούν να προσφέρουν στα παιδιά και στην οικογένειά τους κάτι παραπάνω. Βλέπουμε ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν στο περιθώριο αποτελούν τους ευκολότερους στόχους κάθε μελλοντικής ακρότητας. Θέλουμε να βοηθήσουμε όσο μπορούμε σε αυτόν τον τομέα γιατί έχει αποδειχθεί πως ο πραγματικός αγώνας εναντίον του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, του αποκλεισμού αλλά και οι ρίζες για μια πιο ισορροπημένη ενήλικη ζωή εντοπίζονται στην παιδική ηλικία. Σε οικογένειες που υποφέρουν από προβλήματα όπως η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός, σε οικογένειες που έχουν πάρει το δρόμο της προσφυγιάς και προσπαθούν να ζήσουν μέσα σε camps ή να κάνουν τα πρώτα τους βήματα σε χώρες υποδοχής η βοήθεια σε αυτόν τον τομέα προβάλλει επιτακτική.

Με τη βοήθεια αναγνωρισμένων ειδικών στον τομέα της ψυχολογίας, της εκπαίδευσης, της διατροφής και της αφήγησης θα προσπαθήσουμε να οργανώσουμε μια κινητή "σχολή γονέων". Μέσα από επί τόπου σεμινάρια στην κεντρική Λέσβο και σε προσφυγικές δομές στο νησί αντίστοιχα, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε και να μιλήσουμε με επιστημονικό και εξειδικευμένο τρόπο στους γονείς. Όλες αυτές οι παρεμβάσεις (ομιλίες, σεμινάρια, αφηγήσεις) θα ανέβουν σε ηλεκτρονική πλατφόρμα σε πολλές γλώσσες -ελεύθερο υλικό για όσους το έχουν ανάγκη- σε ένα περιβάλλον φιλικό για τα κινητά τηλέφωνα έτσι ώστε να είναι προσβάσιμες από παντού και από όλους. Τα θέματα όμως που θα προσπαθήσουμε να θίξουμε αφορούν όχι μόνο τους γονείς που μεγαλώνουν παιδιά σε δύσκολες συνθήκες, αλλά όλους μας : ο ρόλος της γονεϊκής επαφής στην εκπαίδευση, βασικά λάθη στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τις διάφορες φάσεις των παιδιών μας, ο ρόλος της αφήγησης και της επαφής μέσα από τον λόγο, η διατροφή… Μέσα από το ελεύθερο υλικό της πλατφόρμας θα μπορεί ο γονιός να ακούσει ειδικούς να μιλούν για πολύ κρίσιμα θέματα.
Την ίδια στιγμή, επειδή οι οικογένειες που ζουν σε μεγάλη ανάγκη δεν έχουν πρόσβαση σε πόρους, ο δεύτερος προσανατολισμός της δράσης «Εφόδια για το Δρόμο» θα αφορά στην πρακτική «εφαρμογή της θεωρίας». Θέλουμε να βοηθήσουμε και υλικά τους γονείς να υλοποιήσουν τα όσα θα μάθουν από τα σεμινάρια. Έτσι θα συνεισφέρουμε σε έξοδα από την διατροφή, την υγιεινή έως τη ψυχολογική στήριξη σε όσες περιπτώσεις μπορούμε. Ήδη, για παράδειγμα, από την αρχή του έτους τρέχουμε δράση με τη στήριξη Ρομά οικογενειών στη διατροφή προσφέροντας πρόσβαση σε φρέσκα φρούτα και λαχανικά που αρκούν για την καθημερινή κατανάλωση. Παράλληλα έχουμε αναλάβει τη στήριξη οικογενειών –ντόπιων και προσφυγικών- τόσο σε τρόφιμα όσο σε φάρμακα, σε υπηρεσίες υγείας, σε συμβουλευτική και σε επείγουσες ανάγκες».

Η Σχολή Γονέων πραγματοποιήθηκε τους τελευταίους μήνες του 2017 Στον απολογισμό της «Σχολής» που δημοσιεύσαμε γράψαμε επιγραμματικά.

«Η "Σχολή Γονέων" της Αγκαλιάς έλαβε τέλος. Δεκατρείς κεντρικοί ομιλητές σε εικοσιπέντε δράσεις στα ορεινά κυρίως της Λέσβου. Δάφια, Σκαλοχώρι, Αγία Παρασκευή, Άγρα, στη Μυτιλήνη στο Mosaik αλλά και σε 2 προσφυγικά camps. Παιδίατροι, διατροφολόγοι, ψυχολόγοι, ψυχοθεραπευτές, παιδαγωγοί, συγγραφείς, ειδικοί στον χώρο του μεγαλώματος του παιδιού, από το νησί, την υπόλοιπη Ελλάδα αλλά και από το εξωτερικό. Δέχτηκαν εθελοντικά και αφιλοκερδώς το κάλεσμα και ήρθαν να μας βοηθήσουν να παρέχουμε αυτήν την φορά κοντά στα υλικά και πνευματικά εφόδια για το δυσκολότερο και ομορφότερο καθήκον, αυτό του μεγαλώματος ενός παιδιού σε καιρούς κρίσης. Ξεβολεύτηκαν, ξοδεύτηκαν, έδωσαν ο,τι καλύτερο είχαν. Εκατοντάδες κόσμος παρακολούθησε συνολικά όλες τις διαλέξεις -συζητήσεις. Τόσο ντόπιοι, όσο και μετανάστες, Ρομά και πρόσφυγες. Συζητήσεις που κρατούσαν μέχρι και 3 ώρες, με πολλές ερωτήσεις, μεγάλη συναισθηματική φόρτιση, συζητήσεις σε τόπους και καιρούς όπου το σκοτάδι επιμένει να θέλει να φαίνεται κραταιό. Γονείς και άνθρωποι που βοηθούν να μεγαλώσουν παιδιά, όλοι τους γεμάτοι δίψα να δώσουν το σωστό άσχετα από τους πόρους και την οικονομική τους δύναμη. Άνθρωποι διψασμένοι να μάθουν. Χρειάστηκαν μήνες προετοιμασίας και τρεις εβδομάδες υλοποίησης με ασταμάτητο τρέξιμο από μέρους μας. Το αποτέλεσμα όμως μας αφήνει με μια βαθιά ικανοποίηση.
Η ηλεκτρονική πλατφόρμα με όλο μαγνητοσκοπημένο υλικό, η δική μας παρακαταθήκη, από αυτή τη δράση είναι διαθέσιμη και ελεύθερη για όλους, εδώ : https://www.youtube.com/channel/UCTasrAyfK4c5MZ2BB2mf6Mg/videos?disable_polymer=1&ab_channel=MKO%CE%91%CE%B3%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%AC

Μέσα από τη δική μας «Σχολή Γονέων» ξεπήδησαν και άλλες που είτε πραγματοποιήθηκαν με την αρωγή μας όπως αυτήν την Άγρα είτε ετοιμάζονται να πραγματοποιηθούν το επόμενο διάστημα. Επίσης, μέσα από τι σχολή γονέων καταφέραμε και εντοπίσαμε οικογένειες με προβλήματα και βοηθήσαμε σε περιπτώσεις που αλλιώς δεν θα ξέραμε καν που υφίσταντο. Η Σχολή Γονέων, κυρίως εξαιτίας των εθελοντών μας ομιλητών που σε πολλές περιπτώσεις κάλυψαν οι ίδιοι τα έξοδά τους αν και η μεγαλύτερη δράση για το 2017 κόστισε μόλις κοντά στα 4100 ευρώ.

Ρομά.

Ένα μεγάλο κεφάλαιο των δράσεων της Αγκαλιάς αποτέλεσαν οι Ρομά. Μετά από αρκετά χρόνια τριβής με τους Ρομά μπορούμε να πούμε με σιγουριά πλέον πως η κοινότητά τους αποτελεί ένα από τα πιο δύσκολα πεδία στα οποία μπορεί να εμπλακεί κανείς ακτιβιστικά. Σε ορισμένες περιπτώσεις είχαμε πει χαρακτηριστικά πως το να είσαι Ρομά στις μέρες μας ίσως και να σημαίνει περισσότερες διακρίσεις, πιο δύσκολη και επίπονη ζωή, λιγότερα δικαιώματα και ελπίδες από το να είσαι πρόσφυγας διωγμένος από τον πόλεμο. Μια τέτοια σύγκριση σίγουρα είναι άστοχη ίσως και άδικη, απηχεί όμως τη δική μας απελπισία -μια σχηματοποίησή της- μπροστά στα όσα είδαμε να βιώνουν οι Ρομά, συγκεκριμένα όσοι ζουν νομαδικά και σε μη σταθερό κατάλυμα.

Οι Ρομά βιώνουν το ρατσισμό και τις διακρίσεις από όταν ήδη είναι έμβρυα στην κοιλιά της μητέρας τους! Ψόγοι του τύπου "γιατί έκανες και άλλο παιδί, δε βλέπεις τα χάλια σου" που εκτοξεύονται προς την έγκυο Ρομά πέρα από την αμφισβήτηση του δικαιώματος να προσδιορίζει κανείς το σώμα του, προδίδει μια βαθύτερη περιφρόνηση προς τους Ρομά αλλά και μια βασική αδυναμία κατανόησης του τρόπου μέσα από τον οποίο έχουν αναπτύξει τους μηχανισμούς επιβίωσής τους. Έχει αποδειχθεί ανθρωπολογικά πως η αυξημένη τεκνογονία σε πολλές κοινότητες ανά τον κόσμο σχετίζεται με την ίδια την επιβίωση και μερικές φορές εξαρτάται από αυτήν (βλ. σχετικά στον συλλογικό τόμο με επιμέλεια της Σ. Τρουμπέτα «Οι Ρομά στο Σύγχρονο Ελληνικό Κράτος, Αναιρέσεις, Συμβιώσεις, Απουσίες. Εκδ. Κριτική). Όσοι σπεύσουμε κυνικά να ερμηνεύσουμε αυτό το πόρισμα λέγοντας πως τελικά οι Ρομά κάνουν παιδιά για να τα «βάλουν στην δουλειά» φαίνεται να ξεχνάμε το πολύ πρόσφατο παρελθόν της ελληνικής κοινωνίας το οποίο είναι γεμάτο παρόμοια παραδείγματα κατά τα οποία τα παιδιά και μάλιστα από πολύ μικρή ηλικία αποτελούσαν ζωτικό κομμάτι της οικιακής οικονομίας, με σκληρή δουλειά, απώλεια των δικαιωμάτων ως παιδιά και με βαριές διακρίσεις μάλιστα υπέρ των αρσενικών έναντι των θυληκών μελών της.

Επίσης δεν θέλουμε ούτε στιγμή να εξετάσουμε ποιες είναι οι πραγματικές επιλογές επιβίωσης για μια νομαδική οικογένεια Ρομά στις μέρες μας οι οποίες όπως πιστοποιήσαμε και το 2017 είναι σχεδόν μηδενικές. Ένας φαύλος κύκλος, στην επαιτεία, στην παρανομία και στην περιπλάνηση που δεν μπορεί να σπάσει καθώς κανείς δεν προσφέρει σταθερά αμοιβόμενη εργασία στους Ρομά, κανείς δεν δέχεται να μιλήσει καν για ασφάλιση ενώ το ίδιο το κράτος δεν έχει μέχρι σήμερα καταφέρει να προσφέρει μια ολοκληρωμένη λύση ένταξής τους στον κοινωνικό ιστό που να περιλαμβάνει τόσο εύρεση εργασίας, εστίας όσο και σταθερή και αξιόπιστη κοινωνικοψυχολογική στήριξη.

Οι Ρομά όταν γεννηθούν ως βρέφη και παιδιά κατατρέχονται από τον αγριότερο ρατσισμό ο οποίος δεν αρμόζει σε κανένα ανθρώπινο πλάσμα ειδικά σε ένα στάδιο τόσο κρίσιμο για την ψυχοσύνθεση και τη μελλοντική πορεία του ατομου όπως αυτό την παιδικής ηλικίας. Η καθημερινή νόρμα για τα παιδιά Ρομά είναι ο ψόγος, οι βλαστήμιες, τα μουγκρητά αποπομπής και σε περιπτώσεις που έχουμε υπάρξει μάρτυρες όχι μόνο λεκτική αλλά και σωματική βία. Για ποίον λόγο; Για τον ελάχιστο λόγο ότι τα παιδιά «τόλμησαν» να ζητήσουν χρήματα από τον περαστικό. Τα παιδιά Ρομά μεγαλώνουν μέσα στην αποπομπή και τη βία από τους μεγάλους σε καθημερινή βάση. Μιλώντας φέτος με ειδικούς ψυχικής υγείας, τόσο με ακαδημαϊκους κλινικούς ψυχολόγους αλλά και έμπειρους ψυχοθεραπευτές θελήσαμε να μπορέσουμε να παρέμβουμε, τουλάχιστον σε ορισμένες κρίσιμες περιπτώσεις στην περιοχή μας, σε αυτές τις παιδικές ψυχές οι οποίες γεννήθηκαν καταδικασμένες να υποστούν τον χειρότερό μας εαυτό. Κάναμε προσπάθεια να μάθουμε γραφή σε παιδιά Ρομά, να τα προσεγγίσουμε τόσο αυτά όσο και τις οικογένειές τους, κάτι που και για εμάς τους ίδιους ήταν τελικά τόσο επίπονο όσο και γεμάτο ανταμοιβές. Επίπονο γιατί οι προσπάθειες μας είναι μια σταγόνα στον ωκεανό μπροστά το συνολικό πρόβλημα αλλά γεμάτο ανταμοιβές γιατί καταφέραμε και σπάσαμε μέσα μας φόβους και προκαταλήψεις για τους Ρομά που φώλιαζαν από την παιδική μας ηλικία, γνωρίσαμε καταπληκτικούς, ακέραιους, βιοπαλαιστές ανθρώπους και κάναμε φίλους.

Οι Ρομά όπως γράψαμε και διατρανώσαμε όλο το 2017 μένουν σε ένα «χρήσιμο περιθώριο» το οποίο φτιάχνει συλλογικά για εκείνους η κοινωνία. Χρήσιμο γιατί μέσα από αυτό, μέσα από την παραβατικότητα και την αφάνεια που περιλαμβάνει επωφελούμαστε συλλογικά εδώ και χιλιετίες άλλος λίγο και άλλος πολύ. Μέσα από αυτό το περιθώριο εκμεταλλευόμαστε ανθρώπους για τις βρώμικες δουλειές μας από πορνεία έως τη διακίνηση ναρκωτικών και από τον καθαρισμό του βρώμικου υπογείου έως τον φτηνό, ανειδίκευτο και ανασφάλιστο εποχιακό εργάτη στα χωράφια και από το αντικείμενο για την επόμενη χρηματοδότηση που θα κατασπαταληθεί έως το άθυρμα για λογιώ λογιώ πολιτικές και πολιτικούς. Από εκεί αντλούμε πάντοτε πρόχειρο τον αποδιοπομπαίο τράγο πάνω στον οποίο θα φορτώσουμε την αφήγηση του «βρώμικου άλλου», πάνω στον οποίο θα καθρεφτίσουμε την «αλλότρια βαρβαρότητα». Αυτό το περιθώριο μάλιστα δεν του δίνουμε τις δυνατότητες να εξελιχθεί σε κάτι άλλο, από συλλογική επιλογή. Την ίδια στιγμή αυτήν την αδυναμία εξέλιξης την αποδίδουμε στους ίδιους τους ανθρώπους του περιθωρίου.

Τους λέμε τεμπέληδες. Κι όμως δεν θέλουμε να δούμε τον τρομερό κάματο στον οποίο υπόκεινται καθημερινά, στον ήλιο και στη ζέστη, να επαιτούν, να κουβαλούν σαβούρα, να κάνουν χιλιόμετρα με τα πόδια για να βρουν ξύλα ή άλλα υλικά να κάψουν σε αυτοσχέδιες σόμπες το χειμώνα. Να περπατούν ασταμάτητα για πενταροδεκάρες σε κάθε καιρική συνθήκη. Δε θέλουμε να δούμε τις αρρώστιες ψυχικές και σωματικές που τους θερίζουν και κατεβάζουν το προσδόκιμο της ζωής τους δραματικά. Τους λέμε τεμπέληδες την ίδια στιγμή που δεν τους προσφέρουμε παρά την χειρότερη και πιο άδικη μορφή εργασιακής εκμετάλλευσης.

Φετος ήρθαμε αντιμέτωποι με 3 διαφορετικές οικογένεις που είδαν δικούς τους να αυτοκτονούν «από λύπη». Λέμε πως δεν πρέπει να λυπόμαστε που τους βλέπουμε έτσι ρακένδυτους και βρώμικους γιατί «έχουν γονίδια» ή «έχουν συνηθίσει» λες και αυτοί οι άνθρωποι δεν νιώθουν την κακουχία και τον πόνο όπως εμείς. Λες και τους αρέσει η κατάστασή τους ή ότι μπορεί κανείς να «συνηθίσει» μια τέτοια κατάσταση δίχως να διαλύσει το σώμα και να σακατέψει τη ψυχή του. Είδαμε οικογένειες και άτομα να έχουν φυματίωση, να μαστίζονται από αρρώστιες, να έχουν εμφανή σημάδια κατάθλιψης, να υποφέρουν καθημερινά, παιδιά στα οποία κάναμε εξετάσεις να έχουν αρρώστιες που θα είχαν γέροντες, παιδιά να υποφέρουν από κάκιστη στοματική υγιεινή, από διαβήτη, από πέτρες στα νεφρά...Είδαμε γονιούς γονατισμένους ψυχολογικά με άπειρα προβλήματα, με αλκοολισμό, με μανιοκατάθλιψη. Το να είναι κανείς αρτιμελής ψυχολογικά και σωματικά όντας και Ρομά νομάδας είναι κάτι που μας φαντάζει απίθανο.

Μια από τις πιο σημαντικές παρεμβάσεις μας ήταν στον ιατρικό τομέα σχετικά με τους Ρομά. Κυριολεκτικά ασχοληθήκαμε με δεκάδες υποθέσεις οικογενειών. Αναλάβαμε την αγορά φαρμάκων, νοσήλεια, ιατρικές εξετάσεις, έξοδα μετακίνησης, έκτακτα περιστατικά στα οποία έπρεπε να γίνει εγχείρηση. Στείλαμε Ρομά με χρόνιες ασθένειες σε γιατρούς στην Αθήνα οι οποιοι μετά από εκλήσεις μας προσφέρθηκαν να δουν ασθενείς εθελοντικά και δίχως αμοιβή κάτι που μας γέμισε με αγάπη και θάρρος καθώς αυτοι οι γιατροί μας έδειξαν τόση αφοσίωση και υπομονή στο λειτούργημα τους που πραγματικά μόνο δύναμη για τη συνέχεια πήραμε από το παράδειγμά τους.

Σε ένα ήδη επιβαρυμένο μέχρι κρισιμότητας σύστημα υγείας οι Ρομά αποκλείονται συστηματικά και από αυτές τις ελάχιστες δυνατότητες ίασης. Το φυσιολογικό ήταν πως κάθε φορά που θα τους βοηθούσαμε να κλείσουν ένα ραντεβού σε ένα σύστημα που δεν το προσέγγιζαν γιατί δεν το καταλάβαιναν – δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν ούτε καν τη μαγνητοφωνημένη διαδικασία για τα ραντεβού στα νοσοκομεία- (περιπτώσεις επιληψίας, περιπτώσεις χρόνιων ασθενιών, εγκύων κτλ) για σημαντικές εξετάσεις το ραντεβού αυτό θα γινόταν μετά από πολλούς μήνες και ακόμα και τότε θα έπρεπε να γίνει στην Αθήνα όπου δεν μπορούσε κανείς να εγγυηθεί αν τότε θα είχαν τα χρήματα να μεταβούν. Τις περισσότερες φορές στις επείγουσες περιπτώσεις κανονίζαμε να εξεταστούν ιδιωτικά, καλύπταμε τα έξοδα ή βρίσκαμε κάποιον εθελοντή γιατρό. Παράλληλα έπρεπε να αντιμετωπίσουμε διάφορα προβλήματα μέσα στις οικογένειες. Κομμένο ρεύμα, ανύπαρκτες συνθήκες υγιεινής (μας έλεγαν οι γιατροί πως π.χ. για να γίνει καλά το συγκεκριμένο παιδί θέλει ζεστό κατάλυμα δίχως ακαθαρσίες, το αντίθετο δηλαδή από αυτό που είχε καθημερινά), …Σε κάθε περίπτωση έπρεπε να ασχοληθούμε προσωπικά και με επιμονή πολλές φορές μέχρι να πετύχουμε πολύ βασικά πράγματα. Δεν ήταν πάντοτε τα αποτελέσματα των προσπαθειών μας αυτά που θέλαμε. Κάποτε κερδίζαμε έδαφος και κάποτε το χάναμε κάτω από τα πόδια μας…Προσπαθούσαμε για παράδειγμα πρώτα να έχουν κάποια παιδιά καθαρό νερό, έπειτα να μάθουν να βουρτσίζουν τα δόντια τους και να πλένονται, έπειτα το πόσο σημαντικό είναι να φορούν τα σωστά ρούχα το χειμώνα. Και μερικές φορές ενώ κάναμε μεγάλα βήματα για μήνες, μια απόφαση της οικογένειας να μετακινηθεί πήγαινε όλη τη προσπάθεια πίσω στο μηδέν. Με τον καιρό μάθαμε να υπολογίζουμε πολλούς αστάθμητους παράγοντες και να εξελίσσουμε το πώς βοηθάμε τους Ρομά όχι με βάση τις δικές μας προσδοκίες αλλά με βάση το δικό τους μοντέλο ζωής.

Στα πλαίσια της δράσης «Εφόδια για το Δρόμο» αποφασίσαμε πως πρέπει να δείξουμε, ειδικά στα παιδιά Ρομά, πώς να τρέφονται όσο το δυνατόν πιο σωστά με το μικρότερο δυνατό κόστος. Σε έναν άνθρωπο που κινείται συνεχώς στο αστικό τοπίο για να επιβιώσει με ελεημοσύνες και δουλειές του ποδαριού το να καταναλώσει λίπη και ζάχαρη είναι συνήθως η πιο γρήγορη, πρόχειρη και φτηνή λύση διατροφής η οποία μάλιστα βοηθάει (όπως θα έλεγε και ο μικρός Βαγγέλης) «να σταθούν στα πόδια τους». Ειδικά όμως στα παιδιά Ρομά αυτό έχει μακροχρόνια καταστρεπτικές συνέπειες στην υγεία τους, όπως αναφέραμε. Ξεκινήσαμε λοιπόν μια προσπάθεια να εντάξουμε φρούτα και λαχανικά στη δίαιτα τους, ειδικά των παιδιών. Σε συνεργασία με καταστήματα φρούτων της περιοχής μας και μετά από μια περίοδο δύσκολης προσαρμογής και από μέρους μας –οργανωτικά- και από μέρους των Ρομά, δώσαμε την ευκαιρία σε περισσότερες από 40 πολυμελείς οικογένειες να προμηθεύονται δωρεάν τα φρούτα και λαχανικά της βδομάδας για αρκετούς μήνες. Η δράση αυτή έτρεξε σχεδόν όλο το 2017. Μπορούμε ίσως να πούμε πως περιέλαβε όλους τους περιπλανόμενους Ρομά στη Λέβο για μια περίοδο άνω των εννιά μηνών. Αυτό που έμεινε από αυτήν (ένα ελάχιστο αλλά για εμάς σημαντικό πράγμα) είναι το ότι ορισμένα παιδιά Ρομά πλέον προτιμούν να ξοδέψουν σε μπανάνα ή μήλα κάποια από τα χρήματα που μαζεύουν παρά σε κρουασάν, γαριδάκια κτλ έχοντας μάθει (μετά από πολλή και επίμονη συζήτηση) τα οφέλη των φρούτων και έχοντας καταφέρει να τα δεχτούν ως επιλογές. Τη παροχή φρούτων την συνεχίζουμε για ορισμένες οικογένειες Ρομά της περιοχής μας ακόμα και τώρα. Επίσης έχουμε πάρει κοντά μας ορισμένα παιδιά και τους μαθαίνουμε γραφή, ανάγνωση και αριθμητική. Μπορεί αυτό να γίνεται ευκαιριακά καθώς μιλάμε για νομαδικούς πλυθησμούς όμως βλέπουμε τους «μαθητές» μας να κάνουν προόδους και αυτό μας αρκεί.

Είναι αλήθεια πως οι Ρομά είναι πολίτες δεύτερης και τρίτης κατηγορίας. Υπάρχουν αυτοί που καταφέρνουν να βγουν από το περιθώριο και που με τη βοήθεια συγγενών και φίλων κάνουν μια σταθερή ζωή, βρίσκουν σταθερό κατάλυμα και ξεφεύγουν κάπως από τον φαύλο κύκλο της ένδειας ριζώνοντας εμπορικά σε έναν τόπο. Αυτοί όμως είναι ελάχιστοι και χρειάζεται να παλεύουν καθημερινά ενώ μια ατυχία, όπως μια αρρώστια, είναι ικανή να τους κάνει να γυρίσουν πίσω στο τίποτα. Είναι επίσης αλήθεια πως οι Ρομά παραμένουν δεινοί βιοπαλαιστές. Αυτά που υποφέρουν καθημερινά δεν τα βάζει ο νους – είδαμε κακουχίες που δεν περιγράφονται. Πρέπει για το αυτονόητο, όπως π.χ ποσιμο νερό και ζεστασία το χειμώνα, να κοπιάζουν απίστευτα. Για τις πενταροδεκάρες με τις οποίες συντηρούνται χρειάζεται να είναι στο πόδι επίπονες ώρες βουτηγμένοι στον ψόγο και στις συνεχείς ρατσιστικές επιθέσεις. Ούτε ο νόμος δεν τους εξαιρεί. Φέτος κάναμε θέμα στα κοινωνικά δίκτυα την υπόθεση ενός Ρομά τον οποίο θεώρησαν ορισμένοι άξιο να τον γράψουν –για πολλοστή φορά- με πρόστιμο για επαιτία εξαιτίας της «φιλαργυρίας και της τεμπελιάς του»- όπως ανέφερε το κλήτευμα στην καθαρεύουσα… Ενός ευγενικού, απλόχερου, ακάματου ανθρώπου που το μόνο που φαίνεται να πειράζει μερικούς είναι το σκούρο χρώμα του προσώπου του…Αναρωτιόμαστε πραγματικά αν όσοι από αυτούς επιλέγουν να παραβούν το νόμο πόσο υπεύθυνοι είναι και πόσες τελικά άλλες επιλογές είχαν από μικρά παιδιά, έως την εφηβεία και ως ενήλικοι. Η μόνη τους πραγματική επιλογή είναι να ακολουθήσουν την μοίρα των γονιών τους. Ο,τιδήποτε άλλο απαιτεί από αυτούς σχεδόν υπεράνθρωπες δυνατότητες. Όταν το κράτος και εμείς συλλογικά αποφασίσουμε να δούμε τις πραγματικές ιδιομορφίες και ανάγκες τους και να τους προσφέρουμε διεξοόδους ρεαλιστικές και ανθρώπινες και αειφόρες τότε ίσως θα μπορούμε να μιλάμε για επιλογές. Μέχρι τότε οι συνάνθρωποί μας αυτοί θα υποφέρουν μέσα σε έναν βίαιο κύκλο. Και ο κυρίαρχος λόγος, είτε καθημερινός είτε μιντιακός κάθε φορά –και εμείς μέσα μας- θα βρίσκει έναν εύκολο στόχο να δαιμονοποιήσει ώστε να συντηρηθεί η διαδικασία παραγωγής του «χρήσιμου περιθωρίου».
Μερικές φορές σκεφτόμαστε πως με τις δράσεις μας με τους Ρομά εμείς πήραμε περισσότερα από όσα δώσαμε. Παλιότερα φοβόμασταν να τους προσεγγίσουμε, είναι αλήθεια. Όταν ερχόταν ένα παιδί να ζητιανέψει όταν ήμασταν κάπου το στομάχι μας σφιγγόταν και έβγαιναν ένστικτα αντίδρασης από μέσα μας. Τυπικές αντιδράσεις της ανατροφής μας που δαιμονοποιεί τον «καταραμένο ατσίγγανο», που έχει γαλουχηθεί να φοβάται το διαφορετικό, το «άλλο». Τα τελευταία χρόνια όμως κερδίσαμε φίλους που μας βλέπουν στο δρόμο και έρχονται να μας χαιρετίσουν. Κερδίσαμε αγκαλιές αυθόρμητες από παιδιά και εκδηλώσεις αγάπης που για εμάς είναι η μεγαλύτερη ανταμοιβή. Κερδίσαμε φίλους που μας έβγαλαν παρατσούκλια, που μας ξέρουν και τους ξέρουμε, που μας έχουν ανοίξει τις καρδιές τους και μας έχουν επιτρέψει να δούμε το αυτονόητο που δεν μπορούσαμε : πως είμαστε ίδιοι αλλά δεν ήμασταν ποτέ ίσοι. Θα συνεχίσουμε, παρόλες τις απαγοητεύσεις, τις αναιρέσεις, τις ακυρώσεις να παλεύουμε κοντά στους Ρομά για τα αυτονόητα.

Προσφυγικό.

Καθώς γράφουμε αυτές τις γραμμές στη Μυτιλήνη είναι νωπά τα γεγονότα του πογκρόμ που διοργάνωσαν ρατσιστές και φασίστες εναντίων προσφύγων που διαμαρτύρονταν στην πλατεία Σαπφούς. Ορισμένοι που είδαν ως «πατριωτικό» καθήκον τους να πετροβολήσουν γυναικόπαιδα και να θέλουν να κάψουν αθώους και οικογένειες ενώ κινήθηκαν φραστικά και σωματικά σε πολλές περιπτώσεις εναντίων αλληλέγγυων. Τα τέρατα του ρατσισμού, του φασισμού του νεοναζισμού έχουν βρει αντιπροσώπους και στο νησί της Λέσβου. Όπως γράψαμε, δεν είναι μόνα τους ούτε και ξεπετάχτηκαν από το πουθενά. Αποτελούν την έκφραση και το δεξί χέρι μια βαθύτερης, απείρως πιο κραταιάς συντηρητικής δύναμης που αποτελεί και την εξουσιαστική ελίτ του τόπου, της χώρας, της Ευρώπης. Ο νεοναζισμός δεν σηκώθηκε μόνος του από τον τάφο. Τον σήκωσαν συγκεκριμένες επιλογές που ακούν στο όνομα της αποβλάκωσης της κοινωνίας, της φτωχοποίησης, της άνισης κατανομής του πλούτου και της ουσιαστικής έλλειψης δημοκρατίας. Kαι τον γαλουχούν, και τον μεταδίδουν ως «λοιμική του πνεύματος» , ως πνευματική αναπηρία και ως αρρώστια μέσα από ένα κουτσουρεμένο εκπαιδευτικό σύστημα, μέσα από την μιντιακή κενότητα, μέσα από την εμμονή στον εθνικισμό και τον φονταμενταλισμό τα ίδια κέντρα εξουσίας που δεν θέλουν σκεπτόμενους πολίτες αλλά αθύρματα στις εκάστοτε επιλογές τους. Και τα κέντρα αυτά εξουσίας έχουν όνομα από τις μεγάλες πολυεθνικές, από την εμπορική διαπλοκή και την πολιτική σε παγκόσμιο επίπεδο έως το νήμα που από εκεί οδηγεί στους μικρούς καθημερινούς μας δυνάστες – από τον τοπικό διεφθαρμένο πολιτικό άρχοντα και δημόσιο λειτουργό, στο θρησκευτικό ταγό που αντί για κήρυγμα αγάπης κάνει κήρυγμα μίσους, στον ηγεμονικό δάσκαλο, στον ασεβή προς τον ίδιο τον άνθρωπο ιερέα, στον πατέρα μέσα στο σπίτι που τρέφεται ως πατριάρχης και δυνάστης των δικών του.

Η ευθύνη της Ε.Ε. και των εκάστοτε κυβερνήσεων είναι τεράστια σε αυτό. Το προσφυγικό χρησιμοποιήθηκε ως αιχμή του δόρατος στην ρητορική των ακροδεξιών σε όλη την Ευρώπη αλλά και ως άθυρμα και πρόσχημα πολλών πολιτικών σκοπιμοτήτων που δεν έχουν σχέση με τη σύνεση, το κοινό καλό και τον ανθρωπισμό. Καθ’ όλο το 2017 διατρανώσαμε με επιχειρήματα το ότι οι σκιώδεις «συμφωνίες» μεταξύ της Ε.Ε. και τυράννων στην Ανατολή όπως και πολέμαρχων στην Αφρική αποτελούν κοροϊδία της δημοκρατίας, αποτελούν επικίνδυνες βραχυπρόθεσμες κινήσεις και σε καμιά περίπτωση δεν θίγουν τις πραγματικές ρίζες του προσφυγικού ζητήματος αλλά αντίθετα υπομονεύουν την ίδια την ασφάλεια και την σταθερότητα εντός της Ευρώπης. Στο μόνο που καταλήγουν είναι σε διόγκωση των προβλημάτων στις προσφυγογενείς χώρες και σε μια ατέλειωτη εκατόμβη νεκρών στα θαλάσσια περάσματα. Κοντολογίς : σε διαιώνιση του προσφυγικού.

Σε αυτά τα πλαίσια η λεγόμενη «συμφωνία» Ε.Ε. Τουρκίας αποτελεί ένα μέτρο θνησιγενές, πανάκριβο και απολύτως απάνθρωπο θεωρώντας την Τουρκία –από όλες τις χώρες και ενώ άπειροι παράγοντες συνηγορούν για το αντίθετο- «ασφαλή» τόπο για τους πρόσφυγες. Τη στιγμή που ειδικοί (όπως ο Γ. Χαμηλάκης) μιλούν για μια «νέα νομαδική εποχή» η Ε.Ε. ελπίζει να λύσει το τεράστιο ζήτημα της μετακίνησης πληθυσμών με το να βάζει «εργολάβους» να κάνουν τη βρώμικη δουλειά της αποτροπής, της συγκέντρωσης, της διακίνησης εκατομμυρίων ανθρώπων για λογαριασμό της. Την ίδια στιγμή μέλη της Ε.Ε. εμπορεύονται όπλα αξίας δισεκατομμυρίων και εταιρίες εντός της Ε.Ε. όπως και οι πολιτικοί τους παρατρεχάμενοι επωφελούνται με απίστευτο πλούτο από τον πόλεμο στην μέση Ανατολή, από την αρπαγή πόρων και πρώτων υλών από την Αφρική, από την ανεξέλεγκτη περιβαλλοντική καταστροφή παγκοσμίως. Την ίδια στιγμή τα κράτη της Ε.Ε. εμπλέκονται σε στρατιωτικούς σχηματισμούς και σχηματισμούς που όχι μόνο δεν σταματούν πολέμους αλλά τους υποθάλπτουν και τους στηρίζουν ευθέως. Την ίδια στιγμή γνωρίζουμε πολύ καλά πως ο φασισμός, ο νεοναζισμός, ο ρατσισμός έχει αφεθεί να γιγαντώνεται ως ανατροφοδότηση του ίδιου του συστήματος που τον γεννάει. Αυτή η παθογένεια μπορεί να βουλιάξει ξανά την ήπειρο σε ένα απίστευτο τέλμα. Το βλέπουμε να συμβαίνει – και όχι μόνο σε Ευρωπαϊκό επίπεδο μιας και αυτό που αποκαλούμε «ενθρόνηση της ασχήμιας» μέσα από την θεσμική προάσπιση του ρατσιμού, της ξενοφοβίας, των διακρίσεων έχει αναδυθεί και στην άλλη μεριά του Ατλαντικού αλλά και αλλού ανά τον κόσμο.
Έτσι, ακούστηκε πως το προσφυγικό έχει λυθεί (ειδικά με τον περιορισμό των αφίξεων στα Ελληνικά νησιά) ενώ στην πραγματικότητα απλά έχει αφεθεί να διογκώνεται μέχρι να ξεσπάσει ξανά. Την ίδια στιγμή υλοποιείται ένα ακόμα σκέλος των «συμφωνιών», αυτό της “prevention through deterrence” κοντολογίς της αποτροπής των νέων ερχομών προσφύγων δια των εσκεμμένων μυρίων εμποδίων που τίθενται πλέον για έναν πρόσφυγα σε ευρωπαϊκό έδαφος.

Τα προβλήματα αυτά συμπυκνώνονται σε στρατόπεδα υποδοχής όπου στοιβάζονται σε απάνθρωπες συνθήκες οι πρόσφυγες. Καθ’ όλο το 2017 μέσα από δημοσιεύματα, συνεντεύξεις, ακτιβιστικές δράσεις στο πεδίο, συμμετοχή σε συνέδρια και ημερίδες, δημοσιεύσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσπαθήσαμε να καταδείξουμε το πόσο απάνθρωπο είναι το σχέδιο μετατροπής Ελληνικών νησιών αλλά και άλλων τόπων στην Ευρώπη σε πλωτές, ανοιχτές φυλακές όπου άνθρωποι κατατρεγμένοι από τον πόλεμο και τη φτώχεια πρέπει να περιμένουν για μήνες και για χρόνια σε ένα ιδιότυπο πουργκατόριο. Εκεί, πέρα από τις συνθήκες που κοστίζουν σε ανθρώπινες ζωές, πέρα από το κρύο, τη ζέστη, τη λάθος διατροφή, την έλλειψη συνθηκών υγιεινής έχουν να αντιμετωπίσουν ένα σκιώδες και άδικο πολλές φορές, γεμάτο τεχνικές παγίδες και επιτειδεύσεις νομικό σύστημα που τους αναγκάζει σε αφόρητα διαστήματα αναμονής, σε αποπομπή και έκθεση σε θανάσιμο κίνδυνο πίσω στην «ασφάλεια», σε απελπισία. Έχουν να αντιμετωπίσουν τρομερά ψυχολογικά προβλήματα που απορρέουν από την αβεβαιότητα, από το εχθρικό για αυτούς περιβάλλον, από το ότι δεν έχουν τίποτα πίσω στην πατρίδα τους και προφανώς τίποτα μπροστά για αυτούς για το μέλλον.

Καθ' όλο το 2017 προσπαθήσαμε να καταδείξουμε κάτι που προσπαθούμε χρόνια τώρα, πως ο ερχομός των προσφύγων στο νησί και στην Ευρώπη και η κρίση που ταλανίζει την Ήπειρο έχουν τις ίδιες γεννεσιουργές αιτίες. Ο πόλεμος, η φτώχεια, η περιβαλλοντική καταστροφή σε ένα τεράστιο κομμάτι του πλανήτη και η «κρίση» την οποία βιώνουμε στη χώρα και στην Ευρώπη δεν αποτελούν παρά όψεις τους ίδιου νομίσματός. Ήμασταν και το 2017 καλεσμένοι σε πληθώρα συσκέψεων, ομάδων εργασίας, συνεδρίων κτλ ανά τη χώρα και την Ευρώπη (π.χ. παρέμβαση στην Ιταλική Βουλή, στη Ρώμη, συνέδριο Εuromediterranea στο Bolzano της Ιταλίας, σε σεμινάρια στο Παν/μιο Queen’s Mary University στο Λονδίνο, στο Royal Anthropological Institute επίσης στο Λονδίνο, συμμετοχή σε σεμινάρια στα πλαίσια του Προγράμματος Εrasmus σχολείων από την Τσεχία, την Πέτρα Λέσβου, σε σεμινάρια σε συνεργασία με τον Παν/μιο του Agder και του Metochi Study Center στην Καλλονή, συμμετοχή σε σεμινάρια και εργαστήρια και ακτιβιστικά δρώμενα που διοργανώθηκαν στη Λέσβο από το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Αμνηστίας).

Πολλές από τις παρεμβάσεις μας δημοσιευτηκαν και σχολιάστηκαν σε ελληνικά και ξένα μέσα ενώ ήρθαμε σε επαφή από δεκάδες ερευνητές, ακαδημαϊκούς και δημοσιογράφους από όλο τον κόσμο. Όλες τους αυτές μας οι δράσεις, παρεμβάσεις και επαφές είχαν τον ίδιο προσανατολισμό : δεν γίνεται να αντιμετωπίζουμε το προσφυγικό ως ένα πρόβλημα που δεν έχει ρίζες. Δε γίνεται να μιλάμε συνέχεια για όλα αυτά που αποτελούν τροφή για τα μίντια και όχι για τις πραγματικές αιτίες. Ονομαστικά : για το τι προκαλεί και συντηρεί τους πολέμους, τη φτώχεια, τη περιβαλλοντική καταστροφή, για το τι δηλαδή μετατρέπει έναν άνθρωπο σε πρόσφυγα. Δε γίνεται ως ευρωπαίοι πολίτες να μην μιλάμε για τη συμμετοχή της χώρας μας και της Ε.Ε. στον πόλεμο, για το εμπόριο όπλων, τη συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις και στους στρατηγικούς συσχετισμούς, να μην ελέγχουμε τις προσπάθειες που γίνονται για ειρήνευση, να μην θέτουμε θέματα αμφισβήτησης αυτού του οικονομικού συστήματος το οποίο, για το 2017 έφερε πάνω από 70% των πόρων του πλανήτη στα χέρια μιας ολιγαρχίας του 1% του παγκόσμιου πληθυσμού. Του οικονομικού και κοινωνικού και πολιτικού μοντέλου που αφήνει να γιγαντώνεται το φίδι του φασισμού. Δε γίνεται να δεχόμαστε να μην υπάρχει ούτε ένα μαζικό κίνημα που να απαιτεί αφοπλισμό, ειρήνη, δικαιότερη κατανομή του πλούτου. Δε γίνεται να συνεχίσουμε να δεχόμαστε οι πολιτικοί που μας αντιπροσωπεύουν να μην κάνουν κάτι ουσιαστικό για τις πραγματικές αιτίες του προσφυγικού και να πιστεύουμε πως άνθρωποι στις χώρες που υποφέρουν θα καθίσουν εκεί να πεθάνουν έναν ήσυχο και βολικό για εμάς θάνατο. Δε γίνεται να ζούμε μια ζωή αγνοώντας επιδεικτικά το ότι τα κοινωνικά και υλικά αγαθά που απολαμβάνουμε (πολλές φορές αγοράζοντάς τα πανάκριβα με αντίτιμο την ίδια μας την ελευθερία) μέσα στον καπιταλισμό –κορπορατισμό- (ας το ορίσει κανείς όπως επιλέξει αυτό το κουτσουρεμένο και απάνθρωπο οικονομικό και πολιτικό σύστημα που καταδεχόμαστε) μας τα «παρέχουν» οι ανώτεροί μας μέσα πολλές φορές ακόμα και μέσα από ένα σύστημα αρπαγής από τα πιο αδύναμα κράτη.

Στο πρακτικό σκέλος : και φέτος σταθήκαμε δίπλα στους πρόσφυγες και δίπλα στους αλληλέγγυους που τους στηρίζουν. Λάβαμε μέρος σε πολλά αντιφασιστικά δρώμενα, συγκεντρώσεις, πορείες, στηρίξαμε τον αντιφασιστικό συντονισμό στη Λέσβο όσο μπορούσαμε καλύτερα.Πέρα τα όσα αναφέραμε, έγιναν και τα εξής :

Σταθήκαμε δίπλα στην Αλληλεγγύη Λέσβου (Lesvos Solidarity) που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή κάνοντας παραδειγματική δουλειά που είναι γνωστή σε παγκόσμιο επίπεδο. Διαθέσαμε σε αυτήν και στο Mosaik Support Center χρήματα για διάφορες αναγκαίες δράσεις. Για αγορά εφοδίων, τροφίμων, για πληρωμή μισθού δασκάλου για τα μαθήματα που γίνονται για τους πρόσφυγες.

Με τη βοήθεια των εθελοντών μας στους οποίους οφείλουμε αποκλειστικά το κομμάτι αυτό επιτέλους καταφέραμε να διαθέσουμε κάθε ρούχο και να αφήσουμε την αποθήκη στην οποία στεγάζαμε τις προμήθειες μας. Σε πολλές και διαφορετικές δράσεις τα ρούχα αυτά διατέθηκαν τόσο σε ντόπιες οικογένειες, στα βόρεια του νησιού, στη Σκάλα Καλλονής, στον Πολιχνίτο, όσο και σε πρόσφυγες στη Μόρια αλλά και σε αποστολή στην Κένυα. Με την αρωγή καλού μας φίλου που επιθυμεί να παραμείνει ανώνυμος ακόμα και παλιά και βρώμικα ρούχα πλύθηκαν και ετοιμάστηκαν για την συγκεκριμένη δράση. Μετά από απόφασή μας στηρίξαμε τη δράση αυτή και με περαιτέρω υλικό, για τη δημιουργία παιδικής χαράς και εφοδίων φαρμάκων.

Ρουχισμό που δεν είχαμε, αγοράσαμε για ντόπιες οικογένειες αλλά και για πρόσφυγες. Σημαντικό ήταν ότι ήρθαν ντόπιοι και μας ζήτησαν ρούχα να δώσουν σε πρόσφυγες, άνθρωποι που δεν είχαν σχέση με το προσφυγικό και που μάλιστα ήταν επιφυλακτικοί με το όλο θέμα. Τυχαία ήρθαν σε επαφή με νεαρούς Σύριους και ήρθαν να μας προσεγγίσουν στη βάση του ότι οι Σύριοι τους είπαν πως στη Μόρια βρίσκουν δύσκολα ρούχα – αν αυτό αληθεύει, αν λένε ψέματα. Απαντήσαμε με δυο τρόπους : αγοράσαμε μπουφάν και παπούτσια και καλέσαμε τους ντόπιους να πάνε οι ίδιοι και να δώσουν τα ρούχα και να συζητήσουν μαζί με τους πρόσφυγες και να δουν με τα μάτια τους τις συνθήκες. Αυτό που προέκυψε ήταν, για εμάς, κάτι πολύ σημαντικό : η ανθρώπινη διάδραση δίχως διάμεσους. Σε δυο διαφορετικές περιπτώσεις οι ντόπιοι που ήρθαν σε επαφή με πρόσφυγες με αφορμή τα ρούχα, διατηρούν ακόμα σχέσεις με τους ανθρώπους αυτούς ενώ σε συζητήσεις που είχαμε πρόσφατα μαζί τους βλέπει κανείς ξεκάθαρα πως μόνο η ανθρώπινη αδιαμεσολάβητη επαφή μπορεί να μετατρέψει μερικές φορές τον σκεπτικισμό στη σιγουριά πως η ανθρωπιά είναι πάντοτε αυτή που μπορεί να νικήσει.

Σε δομές στη Λέσβο όπως την πρώην Caritas δομή στηρίξαμε με πληρωμή γιατρού, φαρμάκων και εφοδίων σε ορισμένες πολύ ιδιαίτερες περιπτώσεις. Αγοράσαμε ρουχισμό, τρόφιμα, παιδικά καροτσάκια, γραφική ύλη για πρόσφυγες που ζουν στη Λέσβο, ειδικά στο camp της Μόριας. Δώσαμε χρήματα σε πρόσφυγες στην έσχατη ανάγκη, τόσο σε ανθρώπους στην Λέσβο όσο και σε πρόσφυγες με τους οποίους είχαμε γνωριστεί τα προηγούμενα χρόνια οι οποίοι συνεχίζουν ένα πολύ δύσκολο και αβέβαιο ταξίδι στην Ευρώπη, μια προσπάθεια είτε εγκατάστασης είτε εύρεσης ασύλου που τους έχει εξαντλήσει πολλές φορές μέχρι κατάρρευσης. Ανταποκριθήκαμε και σε εκκλήσεις ομάδων στήριξης προσφύγων στην Κω, στην Αθήνα σε ανθρώπους που στηρίζουν πρόσφυγες στο hot-spot της Κω, στο Κυριακάτικο Σχολείο Μεταναστών στην Αθήνα και αλλού.

Παρέμβαση στους Προσφυγικούς Καταυλισμούς.

Μια από τις σημαντικότερες δράσεις μας που αφορούσε άμεσο ακτιβισμό στο πεδίο και εμπλοκή σε προσωπικό επίπεδο ήταν αυτή που συνδιοργανώσαμε με το Πανεπιστήμιο Queen’s Mary του Λονδίνου με επικεφαλής την Λέκτορα Ψυχολογίας κ. Σεβαστιάννα Φωκά την οποία ευχαριστούμε από την καρδιά μας. Αφορούσε σε παρέμβαση σε τρεις δομές στη Λέσβο (πρώην Caritas, ΠΙΚΠΑ- Αλληλεγγύη Λέσβου και camp Καρά Τεπέ) και η οποία έτρεξε το περισσότερο μέρος του καλοκαιριού του 2017. Τον Μάρτιο επισκεφτήκαμε το Λονδίνο όπου και σε σεμινάρια στο εν λόγω Πανεπιστήμιο μιλήσαμε για τις δράση μας, για την αλληλεγγύη στη Λέσβο, για τις ελπίδες και τους φόβους μας, τόσο ως ειδικοί επιστήμονες αλλά και ως εθελοντές στο πεδίο. Η δράση αυτή χρειάστηκε πολλούς μήνες προετοιμασίας και αν και ιδιαίτερα κοπιαστική ήταν αυτή που μας άφησε τις περισσότερες εμπειρίες και την μεγαλύτερη ηθική ικανοποίηση. Σκοπός ήταν αφενός η έρευνα από τη μεριά της ομάδας των ειδικών επιστημόνων και φοιτητών που συσπειρώθηκαν γύρω από την αποστολή του Πανεπιστημίου και αφετέρου η επαφή με τα παιδιά των καταυλισμών με σκοπό την συναισθηματική τους ενίσχυση. Για εμάς η επαφή με την επιστημονική μέθοδο ψυχολογικής υποστήριξης καθώς και τα θετικά αποτελέσματα που βλέπαμε μέρα με την μέρα να ανθίζουν μέσα στα παιδιά ήταν κάτι που μας όπλισε με γνώσεις και με θάρρος. Μας έκανε να κατανοήσουμε το εύρος και τον τύπο των προβλημάτων που κατατρύχουν την παιδική ψυχή στο δύσκολο μονοπάτι του αναγκαστικού εκτοπισμού, της εγκατάλειψης της εστίας, της έλλειψης οίκου, της απώλειας, της αβεβαιότητας, της ζωής σε καταυλισμούς. Και όσο και αν νιώσαμε μερικές φορές απολύτως καταβεβλημένοι και εντελώς απελπισμένοι, νιώσαμε και ξανά πως υπάρχει ελπίδα έστω να περισωθεί κάτι σημαντικό από την παιδικότητα, την αθώοτητα, το μέλλον των παιδιών αυτών φτάνει να γίνει συγκροτημένη, σοβαρή και ανιδιοτελής δουλειά. Η ευθύνη της δημοσιοποίησης των πορισμάτων της έρευνας ανήκει στους φορείς του Παν/μιου, πορίσματα που έχουν τρομερό ενδιαφέρον και που νιώθουμε περήφανοι για το ότι συμμετείχαμε στη διεξαγωγή τους.

Η δράση αυτή δεν κόστισε κάτι στην Αγκαλιά από θέμα χρημάτων. Κόστισε όπως είπαμε σε πολύ χρόνο, συναισθηματική εμπλοκή, πολλή κούραση που έφερε τελικά σε ορισμένα από τα μέλη μας σε ορισμένες στιγμής και σωματική και συναισθηματική κατάρρευση. Δεν ήταν όμως κάτι που δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε, ειδικά όταν δίπλα μας υπάρχουν άνθρωποι στην ένδεια, στην εξορία και σε ένα αβέβαιο μέλλον μέσα στη φτώχεια. Και εδώ θα αναφερθούμε στην «άυλη» διάσταση του ακτιβισμού της Αγκαλιάς, αυτήν που δεν μπορεί να μετρηθεί σε χρήματα. Καθ’ όλο το 2017 όπως και τόσα χρόνια τώρα η Αγκαλιά ήταν στις καθημερινές μας μέριμνες. Μερικές μέρες μπορεί να ασχολούμασταν για μια ώρα και άλλοτε μέσα στο β’ εξάμηνο του 2017 μπορεί και να ήταν 7 ή 8 ώρες της μέρας. Είναι πολύ δύσκολο να περιγράψουμε σε ένα κείμενο τον χρόνο, τη ψυχική διάθεση, την υπομονή και την επιμονή που χρειαστήκαν και φέτος για να είμαστε παρόντες και να πραγματοποιήσουμε τις παραπάνω δράσεις. Είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς το τι απαιτείται έτσι ώστε να μπορεί κανείς να οργανώνει από ένα απλό πράγμα όπως το να αγοραστούν κάποια ρούχα μέχρι να σταλούν χρήματα σε κάποιον στην Ευρώπη ή να κρατηθούν σωστά τα αρχεία εξόδων και εσόδων, να κοπούν αποδείξεις, να γίνουν επαφές και από το να οργανώσει μια σειρά ομιλητών ή μια έκκληση προς το κοινό μέχρι να διεκπεραιώσει μια Σχολή Γονέων, μια παρέμβαση σε ένα προσφυγικό camp ή σε μια κοινότητα Ρομά. Και όλα αυτά στον ελεύθερό του χρόνο και παράλληλα με όλες τις βιοτικές μέριμνες που τρέχουν, παράλληλα με την καχυποψία πολλών, τα εμπόδια που επιμένουν να θέτουν, μικρά ή μεγάλα, παράλληλα με την αμάθεια και τα προσωπικά πάθη του καθενός. Είναι ευκολότερο, ίσως, να περιγράψουμε το συναίσθημα στήριξης από όλους εσάς (κυριολεκτικά χιλιάδες φίλοι της Αγκαλιάς) που μας δώσατε την ώθηση να περάσουμε και το 2017 γεμάτοι με την πεποίθηση πως, τουλάχιστον, προσπαθήσαμε να μιλήσουμε και να πράξουμε κάτι σημαντικό όλοι μαζί. Να μην αδρανήσουμε. Είναι ευκολότερο και για εμάς να σκεφτόμαστε τις «απολαβές» που έρχονται ως αντίδωρα σε αυτήν την προσπάθεια. Αυτές οι απολαβές δίνουν, βασικά νόημα στη ζωή μας. Οι φίλοι που κάνουμε, οι άνθρωποι που προσεγγίζουμε, τα συναισθήματα μοιράσματος και αλληλεγγύης και αγάπης είναι από μόνα τους νόημα και σκοπός.

Βραβείο Alexander Langer.

Για τις προσπάθειές μας το 2017 και κυρίως για τον πολιτικό μας λόγο και αναστοχασμό και ως πρότυπο το πρόγραμμα 200+200 που υλοποιήσαμε το 2016, τιμηθήκαμε το 2017 με το Διεθνές Βραβείο Αlexander Langer του ομώνυμου Ιδρύματος. Για εμάς αυτό ήταν μια μεγάλη, ανέλπιστη τιμή καθώς ακτιβιστές που είχαν στο παρελθόν λάβει το ίδιο βραβείο αποτελούσαν και αποτελούν για εμάς παράδειγμα και πηγή έμπνευσης.
Για να παραλάβουμε το βραβείο μεταβήκαμε στη Ρώμη και έπειτα στο Μπολτσάνο στο διεθνές συνέδριο Εuromediterranea όπου έγινε η βράβευση.

Στη Ρώμη είχαμε την ευκαιρία να καταθέσουμε τους προβληματισμούς μας στην Ιταλική Βουλή καλεσμένοι της Προεδρίας και στο συνέδριο να συζητήσουμε και να ανταλάξουμε απόψεις και οπτικές και για το φαινόμενο της μετανάστευσης στην Μεσόγειο. Αυτή η διαδικασία μας πλούτησε σε γνώσεις και έκανε την φωνή μας να ακουστεί για άλλη μια φορά μετά το Βραβείο Raul Wallenberg του Συμβουλίου της Ευρώπης το 2016 πέρα από τα εθνικά μας σύνορα. Για εμάς πολύ σημαντική ήταν η συνάντηση με μικρές αλλά σημαντικές ομάδες στην Ιταλία όπως το Baobab στη Ρώμη που αποτελούνται από εθελοντές και μόνο και που αυτοδιαχειριζόμενες κάνουν σπουδαίο έργο στο πεδίο εκεί που η πολιτεία δεν τολμάει και δεν θέλει να παρέμβει. Η επαφή με αυτές μας κάνει βέβαιους πως στην Ευρώπη της κρίσης και της προσφυγιάς έχει γεννηθεί ένα δυνατό κίνημα αλληλεγγύης από τις βάσεις, αποτελούμενο από πολίτες οι οποίοι με θάρρος και παρρησία στέκονται και θα συνεχίσουν να στέκονται απέναντι στην ασχήμια των καιρών μας, στην αδιαφορία, την ανικανότητα, τον φασισμό. Ο Ουμπέρτο Τσίνι και η Σάρα Μπαλαρντίνι στάθηκαν δυο από τους πλέον σημαντικούς συνοδοιπόρους σε αυτήν μας την εμπειρία και θα πρέπει να τους ευχαριστήσουμε από καρδιάς.

Θα πρέπει να κλείσουμε με ευχαριστίες οι οποίες όμως δε θα γίνουν προσωπικά – οι λίγες εξαιρέσεις που προηγήθηκαν ας μας επιτραπούν και ας μην στεναχωρήσουν κανέναν. Να ευχαριστήσουμε όλους τους φίλους που συζήτησαν μαζί μας, που μας στήριξαν. Τους γιατρούς που εθελοντικά έτρεξαν για την Αγκαλιά σε δύσκολες ώρες και περιέθαλψαν αφιλοκερδώς πολλούς συνανθρώπους μας. Τους επιστήμονες, τους καλλιτέχνες, τους εθελοντές, τους συγγραφείς, τους δημοσιογράφους, τους ψαράδες, έναν έναν για την προσφορά τους και όλους μαζί για το μικρό ή το μεγάλο ποσόν που συνεισέφεραν στις εκκλήσεις μας. Καθένας από εσάς που στάθηκε με οποιονδήποτε τρόπο δίπλα μας. Σας ευχαριστούμε πολύ. Δεν έχουμε παρά ο ένας τον άλλο. Όσα αναφέρθηκαν στις σελίδες αυτές είναι όλων μας, δικό μας, συλλογικό έργο.
Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο θα συνεχίσουμε. Ας μείνουμε κοντά. Το μοίρασμα και η αλληλεγγύη είναι από μόνα τους νόημα και αντίδοτο στο φαρμάκι των καιρών.