Μάκης Αξιώτης
Εκδόσεις «Αιολίδα»
Μυτιλήνη 2009, σελ. 214

Η δύναμη του νερού, αρωγός στην ανθρώπινη πορεία που γέννησε τον πολιτισμό, είναι γνωστή και πολυσυζητημένη. Χάνεται στις αρχές της ανθρώπινης περιπέτειας, σαν αρχέγονο συστατικό του περίγυρου, μια αιώνια ύπαρξη, που συμβαδίζει με το ξύπνημα της φιλοσοφικής αρχής του κόσμου. Φυσική δύναμη, σαν ωκεανός που έπρεπε να τιθασευτεί με τις ρότες των πλοίων, σαν ορμητικός ποταμός που έπρεπε να γεφυρωθεί από περάσματα πολιτισμικής επικοινωνίας, το νερό δεν έπαψε και δεν θα πάψει να αποτελεί πεδίο και μέσον ποικίλων τεχνολογικών εξελίξεων.
Η χρησιμοποίηση της δύναμης του νερού σε αμέτρητες ανθρώπινες λειτουργίες, απλές και σύνθετες, απαραίτητες στην παραγωγική διαδικασία, άρχισε βασικά στην προχριστιανική εποχή με τη χρήση του υδροτροχού. Αυτή η ανθρώπινη εφεύρεση, έκανε δυνατή την αύξηση του παραγόμενου προϊόντος, με αποτέλεσμα την επίλυση σοβαρών προβλημάτων, που δημιουργούσε η μικρή απόδοση των χειροκίνητων κατασκευών. Συγχρόνως όμως, έθεσε και τις βάσεις μιας πρώτης εκμετάλλευσης των μέσων παραγωγής αγαθών, από ομάδες ανθρώπων, που εξασφάλιζαν τη λειτουργία αυτών των προβιομηχανικών εγκαταστάσεων.
Η δύναμη της κίνησης του νερού γέμισε με υδροκίνητες εγκαταστάσεις όλο τον κόσμο, οι οποίες, εγκατεστημένες σε όχθες ορμητικών ποταμών, σε ειδικά κατασκευασμένα ακίνητα πλοία, σε ακτές με παλίρροια, άλεθαν σαν υδρόμυλοι, διάφορα προϊόντα που απαιτούσαν κονιορτοποίηοη για να χρησιμοποιηθούν.»
Μ’ αυτά τα λόγια ανοίγει το νέο του βιβλίο ο γνωστός ερευνητής και συγγραφέας της τοπικής μας ιστορίας Μάκης Αξιώτης. Η παρούσα μελέτη υποβλήθηκε ως διδακτορική διατριβή και υποστηρίχθηκε στο Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, τον Ιούνιο του 2008.
Χωρίζεται σε εφτά κεφάλαια, με τους παρακάτω τίτλου: Ιστορικά στοιχεία και τοποθέτηση των υδροκίνητων εγκαταστάσεων, Γενικά περί υδρόμυλου - Ο Υδραλέτης, Η λειτουργία του υδρόμυλου (Εργαστήριο, Ο κινητήριος και αλεστικός μηχανισμός του υδρόμυλου, Ο αλεστικός μηχανισμός του υδρόμυλου, Παραγωγή αλεύρου, Τροφοδοσία), Τυπολογία, Διαίρεση των υδρόμυλων με οριζόντια φτερωτή, Ιδιαίτερες περιπτώσεις υδρόμυλων, Η παροχή και η διαχείριση του νερού στους υδρόμυλους της Λέσβου. Ακολουθεί πολυσέλιδο παράρτημα με 58 πίνακες που βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει τη λειτουργία των υδρόμυλων. Πλουσιότατο και καταπληκτικότατο είναι και το φωτογραφικό υλικό.
Όπως διαβάζουμε στην εισαγωγή, ο συγγραφέας κατέγραψε 217 θέσεις εγκαταστάσεων, από τις οποίες στις 21 δε σώζονται πια κτίσματα, αλλά μόνο ενδείξεις της ύπαρξής τους. Διαπιστώθηκε ότι στη Λέσβο κατασκευάστηκαν όλοι σχεδόν οι τύποι υδρόμυλων, τους οποίους η βιβλιογραφία μάς δίνει στον ελλαδικό χώρο.
Στο τέλος του βιβλίου ο Μάκης Αξιώτης παρουσιάζει τους στόχους, αλλά και τα γενικά συμπεράσματα της μελέτης του. Αντιγράφουμε ένα απόσπασμα:
Από την επιτόπια αυτή έρευνα, έγινε δυνατή η λεπτομερής μελέτη των κατασκευαστικών στοιχείων των υπαρχόντων μύλων, που πρέπει σήμερα πλέον να θεωρούνται μνημεία της τεχνολογικής πολιτισμικής κληρονομιάς, και η καταγραφή των δομικών υλικών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους, σε συνδυασμό με τα υλικά, τη γεωλογία και τη φύση του περιβάλλο­ντα χώρου.
Σε κάθε μνημείο ή στις ομάδες υδρόμυλων, καταγράψαμε τα κύρια χαρακτηριστικά του τρόπου διαχείρισης του νερού, α­πό τις πηγές του έως την παραγωγική μονάδα του αλευρόμυλου. Σε κάθε περίπτωση, αναζητήθηκαν πληροφορητές οι οποίοι να είχαν στο παρελθόν συμβάλει στην κατασκευή των μνημείων και των τεχνικών τους εξαρτημάτων ή που να είχαν λειτουργήσει τους μύλους στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Παράλληλα με την επιτόπια έρευνα και σε συνδυασμό με τα ευρήματα, έγινε βιβλιογραφική αναζήτηση πληροφοριών, για τη λειτουργία ανάλογων εγκαταστάσεων στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και η σύνδεση των στοιχείων αυτών, με το υπάρχον υλι­κό της έρευνας πεδίου στη Λέσβο. Στο χώρο της βιβλιογραφίας, αναζητήθηκαν και ορισμένα ιστορικά στοιχεία, στο βάθος του χρόνου, οε σχέση με τους υδρόμυλους γενικά και το λεσβιακό υδρόμυλο ειδικά. Η ιστορική αυτή αναδρομή επιβαλλόταν, επειδή συχνά οι απαρχές της τεχνολογίας των νερόμυλων, ανάγονται στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα.
Με τον τρόπο αυτό, προχωρήσαμε στη σύνθεση των ευρημάτων και των πληροφοριών, με επιδίωξη την ταξινόμηση των υπάρχοντων εγκαταστάσεων σε κατηγορίες και τύπους. Προτείνουμε με τον τρόπο αυτό, ένα νέο εργαλείο διαχείρισης των μνη­μείων αυτών, που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε ευρύτερο γεωγραφικό χώρο, από εκείνο της Λέσβου. Επιπλέον, δευτερευό­ντως, με τη σφαιρική απεικόνιση της παραγωγικής λειτουργίας αυτών των υδραυλικών εγκαταστάσεων, προσφέρουμε ένα πρόσθετο πλέγμα πληροφοριών, που θα εμπλουτίσει τη γνώση της οικονομικής και της κοινωνικής ιστορίας της Λέσβου.
Με τη συμπλήρωση της μελέτης των υδρόμυλων της Λέσβου, αποκτούμε μια ευρύτερη εικόνα της αξιοποίησης των υδάτινων πόρων του νησιού και της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής, στην οποία εργάζονταν και μετακινούνταν οι τεχνίτες και οι συντεχνίες του νησιού.
Η ουσιαστικότερη, πάντως, συμβολή της μελέτης αυτής, είναι η καταγραφή και η τυποποίηση των υδρόμυλων. Επειδή, δε, διαπιστώθηκε ότι δεν είναι αρκετά γνωστή στην ευρύτερη ευρωπαϊκή βιβλιογραφία η παρουσία νερόμυλων και προβιομηχανικών μηχανικών εγκαταστάσεων στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, η τυποποίηση αυτή θα χρησιμεύει για την καλύτερη γνώση των νερόμυλων που υπάρχουν στην υπόλοιπη ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα. Με τον τρόπο αυτό θα διευκολυνθούν όσοι θελήσουν να τεκμηριώσουν και να συντηρήσουν τα μνημεία αυτά της πολιτιστικής και της τεχνολογικής κληρονομιάς του ελληνικού, και ίσως και του νότιου βαλκανικού, χώρου.»