Α΄ ΜΕΡΟΣ

Οι αρχαίοι Έλληνες διανοούμενοι πίστευαν και κήρυτταν πως ο αληθινός προορισμός του ανθρώπου ως πνευματικής ύπαρξης και η ευτυχία του ως ύψιστο αγαθό της ζωής του πραγματώνεται με το «κατ’ αρετήν ζην». Ο Αριστοτέλης έλεγε πως «η ευτυχία είναι μια ψυχική ενέργεια που εκπορεύεται από την τέλεια αρετή» (Ηθ. Νικομ. 1102 a: ευδαιμονία εστί ψυχής ενέργειά τις κατ’ αρετήν τελείαν) και ο Πλάτων παρατηρούσε πως «όλος ο χρυσός που υπάρχει στον κόσμο δεν αξίζει όσο η αρετή» (Νόμ. Ε 728 a: πας ο τ’ επί γης και υπό γης χρυσός αρετής ουκ αντάξιος) και πως «η αρετή είναι υγεία και ομορφιά και καλή διάθεση της ψυχής, ενώ η κακία είναι αρρώστια και ντροπή και αδυναμία της ψυχής» (Πολ. 444 d: υγιεία τε τις αν είη και κάλλος και ευεξία ψυχής, κακία δε νόσος τε και αίσχος και ασθένεια).

Τώρα τελευταία πολλοί εκφράζουν την αγωνία και την ανησυχία τους για την αύξηση των περιστατικών που δείχνουν πως τα παιδιά δεν έχουν καμιά σχέση ούτε με την ευτυχία ούτε και με την αρετή που οφείλουν να τους εξασφαλίσουν οι λεγόμενοι παράγοντες αγωγής. Μιλούν για αύξηση της παιδικής παραβατικότητας και τονίζουν πως τα παιδιά είναι απείθαρχα, βίαια, σκληρά, ανυπάκουα και προβαίνουν σε πράξεις ασύμβατες με την ηλικία τους. Όλοι παρατηρούν πως «τα παιδιά έχουν αλλάξει», πως οι μαθητές δεν είναι όπως ήταν παλιά. Και ψάχνουν, βέβαια, όλοι να βρουν το γιατί.

Για να δώσει κανείς μια απάντηση στο ερώτημα αυτό πρέπει να λάβει υπόψη τους παράγοντες αγωγής που επηρεάζουν τα παιδιά και διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους. Και είναι γνωστό πως οι δύο σημαντικότεροι παράγοντες αγωγής είναι η οικογένεια και το σχολείο. Πόσο ευθύνονται οι παράγοντες αυτοί για την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί; Τα παιδιά τελικά γεννιούνται όπως είναι ή γίνονται; Τι ρόλο παίζει η «φύση» και «η παιδεία», η εκπαίδευση;

Μερικοί, όπως ο Πίνδαρος (Ολύμπ., ΧΙ , στ. 19-20), υποστηρίζουν πως η «καλοκαγαθία», προσόν του ενάρετου βίου, είναι κληρονομική αρετή που συνυπάρχει με την ευγενή καταγωγή, αλλά η κρατούσα αντίληψη είναι πως η «παιδεία» μορφώνει τον ενάρετο χαρακτήρα. Έτσι ο Δημόκριτος τονίζει πως «οι πιο πολλοί γίνονται ενάρετοι με την άσκηση παρά από τη φύση» (Diels-Kranz, Αποσπ. Προσωκρ., ΙΙ 68 Β, 242 «πλέονες εξ ασκήσιος αγαθοί γίγνονται ή εκ φύσιος) και ο σοφιστής Πρωταγόρας υποστήριζε πως «η αρετή δεν αποκτιέται με αυτόματο τρόπο και δεν εμφανίζεται από μόνη της, αλλά είναι αποτέλεσμα διδασκαλίας και φροντίδας» (Πλάτων, Πρωταγ., 323 c: ου φύσει ουδέ από του αυτομάτου, αλλά διδακτή και εξ επιμελείας παραγίγνεται τοις ανθρώποις). Την ίδια άποψη φαίνεται πως τελικά διαμόρφωσε και ο Αριστοτέλης που έλεγε πως «καμιά από τις ηθικές αρετές δεν αποκτά ο άνθρωπος από τη φύση του» (Ηθ. Νικομ. 1103 α 5-6 , 15-19: ουδεμία των ηθικών αρετών φύσει ημίν παραγίγνεται).

Ιδιαίτερη σημασία έχει η θέση των τριών μεγάλων φιλοσόφων της αρχαιότητας, του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, σχετικά με τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η παιδεία στην ηθική τελείωση του ανθρώπου και την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του. Ο πρώτος τόνιζε πως η «απαιδευσία και η άγνοια» οδηγεί στην αδικία και έλεγε πως όλες οι ανθρώπινες αρετές «μαθήσει και μελέτη αυξάνονται» (Ξενοφ. , Απομν., Β ΥΙ 39). Ο δεύτερος δίδασκε πως «η σωστή παιδεία δημιουργεί φύσεις ενάρετες και οι χρηστοί χαρακτήρες, αν λάβουν χρηστή παιδεία, γίνονται ακόμη καλύτεροι από πριν» (Πολ., Δ 424 a: παίδευσις χρηστή φύσεις αγαθάς εμποιεί, και αυ φύσεις χρησταί τοιαύτης παιδείας αντιλαμβανόμεναι έτι βελτίους των προτέρων φύονται). Ο Πλάτων ακόμη τόνιζε πως ο άνθρωπος είναι ένα ήμερο ζώο κι αν τύχει σωστή και επιμελημένη παιδεία, γίνεται θεϊκότατο και ημερότατο, αν όμως δεν ανατραφεί ικανοποιητικά ή αν ανατραφεί με κακό τρόπο, γίνεται το πιο άγριο ζώο από αυτά που τρέφει η γη (Νόμ. ΣΤ 766 a). Ο ίδιος υποστήριζε ακόμη πως η παιδεία είναι καθοδήγηση και έλξη των παιδιών σ’ αυτό που ο νόμος κρίνει σωστό να διδάσκεται και έχει κριθεί σωστό από τους πιο αρμόδιους στα σχετικά ζητήματα (Νόμ. Β 659 d). Και ο Αριστοτέλης αποφαινόταν πως ο νομοθέτης οφείλει να ενδιαφέρεται για την παιδεία των νέων, αν θέλει το καλό της πολιτείας, γιατί η βελτίωση του ήθους γίνεται αιτία να βελτιωθεί και η πολιτεία (Πολιτ. Θ 1337 α 11).

Είναι χαρακτηριστικό πως ο Πλάτων, όπως και όλος ο αρχαίος ελληνικός στοχασμός, συνδέει στενά την παιδεία με την πολιτική, την Παιδαγωγική επιστήμη με την Πολιτική τέχνη, και πιστεύει πως η «ορθή Πολιτεία» περνά μέσα από την «ορθή Παιδεία». Τούτο φαίνεται από το γεγονός πως στον διάλογό του Θεάγης αυτός συνδέει το άτομο με το σύνολο μέσω του αξιακού θεσμού της παιδείας και λέει επιγραμματικά «ου γαρ έστι περί ο,του θειοτέρου αν άνθρωπος βουλεύοιτο ή περί παιδείας και αυτού και των αυτού οικείων», δηλαδή ότι δεν υπάρχει τίποτε πιο θείο το οποίο θα μπορούσε να σκεφτεί ο άνθρωπος από την παιδεία του και την παιδεία των δικών του (122 b).

Ο ίδιος φιλόσοφος όμως ορίζει και το περιεχόμενο και τον χαρακτήρα της παιδείας για την οποία μιλά. Αυτός θεωρεί πραγματική και αληθινή παιδεία αυτή που προικίζει τους νέους με δικαιοσύνη και σοφία -μετά νου και δίκης- και τους κάνει να επιθυμούν να γίνουν τέλειοι πολίτες καλλιεργώντας το λεγόμενο κοινωνικό και πολιτειακό ιδεώδες, και όχι αυτή που αποβλέπει στον πλουτισμό ή την απόκτηση πολιτικής δύναμης και εξουσίας, γιατί, όπως λέει, μια τέτοια παιδεία δεν αρμόζει σε ελεύθερους ανθρώπους (Νόμ. Α 643 e - 644 a). Αυτή την παιδεία ύμνησαν οι αρχαίοι Έλληνες διανοητές και εξήραν τον αποφασιστικό ρόλο που μπορεί αυτή να διαδραματίσει στην ατομική και κοινωνική ανάπτυξη και ευτυχία. Τι, όμως, συμβαίνει σήμερα;