Η αρχαία ελληνική γραμματεία μάς έχει διασώσει σωρεία σοφισμάτων και γενικά ευφυολογημάτων που παρουσιάζουν μεγάλο ιστορικό και φιλολογικό ενδιαφέρον.

Τα σοφίσματα απαιτούν εξαιρετική ευφυΐα και τα συναντάμε κυρίως σε σοφιστές και φιλοσόφους.

Παίζουν με τις αμφισβητούμενες έννοιες των λέξεων, με τη σύνταξή τους, ακόμα και με τη στίξη τους.

Όλες σχεδόν οι απαντήσεις των μαντισσών που χρησμοδοτούσαν στα μαντεία (Πυθίες, Σίβυλλες κ.α.), άσχετα αν κρίνονται σήμερα επιστημονικά ως ιδιότητες του υποσυνειδήτου, όμως ήταν λεκτικά ευφυείς και συνήθως δυσανάγνωστες. Να μνημονεύσουμε τουλάχιστον δύο: την «ήξεις αφήξεις ουκ εν πολέμω θνήξεις» που έπαιζε με τη θέση του κόμματος, και την «Κροίσος Άλυν διαβάς μεγάλην αρχήν καταλύσει», και αντί να καταλύσει ο Κροίσος την Περσική, όπως υπέθεσε, κατελύθη η δική του, η Λυδία.

Τα σοφίσματα απετέλεσαν ίδιο αντικείμενο της λογικής, και ο πρώτος διδάξας ήταν ο Ζήνων ο Ελεάτης.

Ας μνημονεύσουμε δύο από αυτά, τον «Σωρείτη» και τον «Αντιστρέφοντα» (γνωστό και ως «δίκη του Ευάθλου»).

Το σόφισμα του Σωρείτη έχει ως εξής: Από ένα σωρό αν αφαιρέσουμε έναν κόκκο θα παραμείνει σωρός. Έτσι αφαιρώντας διαδοχικά φτάνουμε στους δύο κόκκους, οπότε αφαιρώντας τον ένα, έχουμε ένα σωρό αποτελούμενο από έναν κόκκο!

Το σόφισμα του αντιστρέφοντος έχει ως εξής: Ο Εύαθλος, μαθητής του σοφιστή Πρωταγόρα, πλήρωσε τα μισά δίδακτρα και υποσχέθηκε να πληρώσει τα άλλα μισά μόλις κερδίσει την πρώτη του δίκη. Επειδή όμως ο καιρός πέρναγε και δεν τα έδινε, ο Πρωταγόρας τον πήγε σε δίκη, λέγοντας: «Είτε κερδίσεις, είτε όχι πρέπει να με πληρώσεις. Εάν κερδίσεις, κατά τη συμφωνία μας, εάν όχι, κατά την απόφαση των δικαστών».

Και ο Εύαθλος απαντά: «Είτε κερδίσω είτε όχι, δεν σε πληρώνω. Εάν μεν κερδίσω, κατά την απόφαση των δικαστών, εάν δε χάσω, κατά τη συμφωνία μας»!

Εδώ θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και το περιβόητο σόφισμα του Επιμενίδη «περί ψευδομένου», που το μνημονεύει και ο Απόστολος Παύλος στο προς Τίτον: «Όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες και το μαρτυρεί ο προφήτης τους Επιμενίδης». Αφού όμως και ο Επιμενίδης είναι Κρητικός, δεν γνωρίζουμε αν η ρήση είναι αληθής ή ψευδής.

Γενικά υπήρχε σ’ όλη την τότε κοινωνία μια τάση για ευφυολογήματα.

Ο Αριστοτέλης, που του κατέδωσαν ότι πίσω του τον κατηγορούνε απάντησε: «Αν δεν είμαι παρών, τους επιτρέπω και να με μαστιγώσουν».

Κάπως έτσι αντέδρασε και ο κόσμος προς τη σοφιστεία του Κλαζομένιου φιλόσοφου Ερμότιμου (500 π.Χ.). Ελέγετο ότι μπορούσε με θαυματουργικό τρόπο να βγαίνει από το σώμα του, να πετάει, κι όταν επιστρέφει να διηγείται τα οραματισθέντα. Το αστείο είναι, όπως μας διηγείται ο Πλούταρχος, ότι οι εχθροί του, σε μια στιγμή που... είχε βγει από το σώμα του, το έκαψαν!

Το εντυπωσιακότερο όμως σόφισμα, που απεδείχθη και εθνικά χρήσιμο, είναι αυτό του σοφιστή Αναξιμένη του Λαμψακηνού, όπως γλαφυρά μας το περιγράφει ο Παυσανίας στα Ηλειακά Β.

Η Λάμψακος, μια ελληνική πόλη στην ασιατική ακτή του Ελλησπόντου απέναντι από την Καλλίπολη, μήδισε, και μάλιστα τη στιγμή που ο Αλέξανδρος συνένωνε τον ελληνικό χώρο κατά της Περσίας.

Ορκίστηκε λοιπόν να καταστρέψει ολοσχερώς τη Λάμψακο, όπως άλλωστε είχε κάνει και με τη Θήβα. Οι Λαμψακηνοί στέλνουν τότε τον Αναξιμένη να ικετεύσει για τη σωτηρία, προσπαθώντας να τον μεταπείσει.

Μόλις τον είδε ο Αλέξανδρος του λέει: «Ξέρω γιατί ήρθες και έχω ορκιστεί να κάνω ακριβώς το αντίθετο από αυτό που θα μου ζητήσεις».

Και η αυτόματη απάντηση του σοφιστή: «Βασιλιά, σου ζητώ να κατεδαφίσεις τη Λάμψακο και να πουλήσεις σκλάβους γυναίκες και παιδιά».

Ο νεαρός βασιλιάς έμεινε με το στόμα ανοιχτό και αναγκάστηκε, σαν μαλωμένο αγόρι, να ζητήσει συγγνώμη από τους Λαμψακηνούς!