Αφορμή για τη σύνταξη αυτού του άρθρου αποτέλεσε η διαπίστωση πως οι λεγόμενοι πνευματικοί άνθρωποι ή δεν υπάρχουν στη χώρα μας ή απέχουν συνειδητά από τα τεκταινόμενα και τα συμβαίνοντα, από τα σοβαρά προβλήματα που απειλούν τη χώρα μας. Ένας σύγχρονος λόγιος είπε πως ο πνευματικός άνθρωπος περισσότερο και από τον μαχητή του δρόμου που μεταβάλλει τη θεωρία σε δράση έχει την ευθύνη των πολιτικών και κοινωνικών καθεστώτων που εγκαθίστανται στην εποχή του. Με λίγα λόγια αυτός δίνει προτεραιότητα στη θεωρία έναντι της πράξης. Βέβαια, ο σοφός λαός  δε συμφωνεί με αυτό και λέει : θεωρία δίχως πράξη δίχως άξονα αμάξι».  Πάντως είναι γνωστό από την Ιστορία πως  η αλλαγή σε μια κοινωνία μπορεί να γίνει με επανάσταση και αυτή μπορεί να είναι ειρηνική και να την κάνουν οι πνευματικοί άνθρωποι ή  βίαια και την κάνουν  οι μαχητές του δρόμου.  

Πολλοί θεωρητικοί , π.χ. ποιητές, είχαν μεγάλη ιδέα για την τέχνη που υπηρετούσαν και δεν πήραν μέρος σε πολέμους  που διεξήγε η πατρίδα  τους στην εποχή τους, για να μη σκοτωθούν. Ο Σολωμός, για παράδειγμα, δεν πήρε μέρος στον αγώνα του 1821. Κάποιοι μελετητές του έργου και της ζωής του υποστηρίζουν  πως ο Σολωμός απέδιδε υπέρτατη αξία στην ποίησή του και γι’ αυτό και τα πιο πολλά ποιήματα του παραδόθηκαν αποσπασματικά.  Δεν θεωρούσε πως αυτό που επρόκειτο να παρουσιάσει ήταν αντάξιο της υψηλής τέχνης που υπηρετούσε. Και γι’ αυτό, λένε, δεν πήγε στον πόλεμο με την πεποίθηση πως θα μπορούσε με την ποίησή του να προσφέρει πιο πολλά στον άνθρωπο παρά με τη συμμετοχή του στον αγώνα στον οποίο μπορούσε να σκοτωθεί. Βέβαια, η ερμηνεία αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, γιατί ο Σολωμός στον Εθνικό Ύμνο καταριέται όσους δεν πήραν μέρος στον πόλεμο , ενώ μπορούσαν. Δικαιολογεί έτσι την αποχή του από τη δράση , πράγμα που οφείλεται στο γεγονός ότι ήταν άρρωστος και δεν μπορούσε να πολεμήσει.  Για να δώσει, μάλιστα, μεγαλύτερη αξία στην κατάρα αυτή τη βάζει στο στόμα του Πατριάρχη , του Γρηγορίου του Ε΄. 

Το πρόβλημα αυτό είχε τεθεί από την αρχαιότητα. Έτσι ο Πλούταρχος συγκρίνει την προσφορά στην πολιτεία των πνευματικών ανθρώπων, των δραματικών ποιητών, και των στρατηγών. Έγραψε μια πραγματεία με τίτλο «Πότερον, Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξότεροι»  που περιλαμβάνεται στα Ηθικά του. Σε αυτή υποστηρίζει πως οι τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη  δεν απάλλαξαν την πόλη από τις δυσκολίες ούτε πρόσφεραν καμιά λαμπρή υπηρεσία σε αυτή, όπως ωφέλησαν την πόλη ο Θεμιστοκλής που την τείχισε και την οχύρωσε, ο Περικλής που στόλισε την Ακρόπολη, ο Μιλτιάδης που την έσωσε από την απειλή των Περσών, ο Κίμων που εργάστηκε για την αθηναϊκή ηγεμονία. Το θέατρο, λέει, δεν μπορεί να σταθεί δίπλα στα πολεμικά κατορθώματα. Ο Πλούταρχος, μάλιστα, κατακρίνει τους Αθηναίους , γιατί δαπάνησαν πάρα πολλά χρήματα για το θέατρο, «εις Βάκχας  και Φονίσσας και Οιδίποδας και Αντιγόνην και τα της Μηδείας κακά  και Ηλέκτρας» (κεφ. 6). Παρατηρεί ακόμη ο Πλούταρχος ότι ο Πίνδαρος ονόμασε την Αθήνα στύλο της Ελλάδος  «έρεισμα της Ελλάδος» (Κεφ. 7) όχι  γιατί οι Αθηναίοι κρατούσαν ψηλά το όνομα των Ελλήνων με τις τραγωδίες  του Φρυνίχου και του Θέσπη, αλλά γιατί με την ναυμαχία του Αρτεμισίου έβαλαν τα λαμπρά θεμέλια της ελευθερίας  κι ακόμη με τη Σαλαμίνα, τη Μυκάλη και τις Πλαταιές στήριξαν την ελευθερία της Ελλάδας και την παρέδωσαν στους κατοπινούς (κεφ. 7).  

Ο Πλούταρχος καυτηριάζει και την προσφορά των ρητόρων και υποστηρίζει πως οι λόγοι τους δεν αξίζουν τίποτε μπροστά στα πολεμικά κατορθώματα. Ο Ισοκράτης, λέει, γέρασε όχι ακονίζοντας  το σπαθί του και τη λόγχη του  και γυαλίζοντας το κράνος του ή εκστρατεύοντας, αλλά συνταιριάζοντας διάφορα ρητορικά σχήματα λόγου. (κεφ. 8). Ο Πλούταρχος αναφέρεται και στους καλλιτέχνες και λέει πως «και τους ζωγραφούντας ουκ άξιον παραβάλλειν τοις στρατηγοίς μηδέ τους ιστορούντας», γιατί όπως λέει , οι ιστορικοί διαβάζονται και εγκωμιάζονται για κείνους που έκαναν τα ιστορούμενα κατορθώματα, «ου γαρ οι λόγοι ποιούσι τας πράξεις» , δηλ. τα λόγια δεν δημιουργούν πράξεις.  

Βέβαια, η σύγκριση αυτή που κάνει ο Πλούταρχος είναι κάπως υπερβολική,  διότι τα μεγάλα έργα των στρατηγών έκαναν το ίδιο ένδοξη την Αθήνα στους αιώνες όσο και τα μεγάλα έργα τω δραματικών ποιητών ,των ρητόρων και φιλοσόφων. Κάθε προσφορά στην πολιτεία των εξαιρετικών ανθρώπων, είτε φιλοσόφων είτε ποιητών είτε στρατηγών είτε πολιτικών , δηλαδή γενικά πνευματικών ανθρώπων,  είτε  ανθρώπων πρακτικών εξυπηρετήσεων πρέπει να κρίνεται σε συνάρτηση πάντα με τα περιστατικά της εποχής  και τις απαιτήσεις της και μέσα στο πλαίσιο  της κατάστασης μέσα στο οποίο δρα ο λαός σε μια συγκεκριμένη εποχή.  

Έτσι, δεν είναι εύκολο να απαντήσει κανείς   στο ερώτημα : πνευματικός άνθρωπος ή μαχητής του δρόμου; Το ιδανικό θα ήταν: και πνευματικός άνθρωπος και μαχητής του δρόμου. Και υπάρχουν πολλοί τέτοιοι άνθρωποι, προνομιούχα πνεύματα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν πρότυπα για μίμηση. Τέτοιος ήταν, για παράδειγμα, ο Αισχύλος, ο τραγικός ποιητής, που θεωρούσε πιο σημαντικό πράγμα στη ζωή του τη συμμετοχή του στη μάχη του Μαραθώνα, τη ναυμαχία του Αρτεμισίου και τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, αν και δεν «ευτύχησε»  να προσφέρει τη ζωή του θυσία στον βωμό της πατρίδας, πράγμα που την εποχή εκείνη θεωρούσαν   «κάλλιστον έρανον», όπως λέει στον Επιτάφιό του ο Περικλής. Ο Αισχύλος δόξασε τη Ελλάδα και με τις τραγωδίες του και με τις  πράξεις του.  

Στην ίδια κατηγορία των ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων μπορεί να καταταγεί ο Ρήγας Φεραίος. Αυτός όχι μόνο προετοίμασε με τα πνευματικά του έργα τους Έλληνες για το ελεύθερο ελληνικό κράτος που οραματιζόταν, αλλά και πότισε το δέντρο της ελευθερίας με το αίμα του.  Από τους νεότερους χρόνους μπορεί κανείς να επισημάνει την προσωπικότητα του Λορέντζου Μαβίλη, του Επτανήσιου ποιητή. Αυτός το 1896 κατέβηκε στην Κρήτη, έλαβε μέρος στην Κρητική Επανάσταση και πολέμησε με τους αντάρτες στα βουνά του νησιού. Το 1897,  πάλι, πήρε μέρος στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο  και στα 1912 σχημάτισε ένα σώμα από εθελοντές, ανέλαβε τα έξοδα της συντήρησής του, πήγε στην Ήπειρο, πολέμησε και σκοτώθηκε στο όρος Δρίσκο. Αυτοί και οι όμοιοί τους σίγουρα αξίζουν «πιότερη τιμή»!