Ο Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404 π.Χ.) υπήρξε η μεγάλη καμπή στην ιστορία της αρχαίας Αθήνας και την εξέλιξη της δημοκρατίας. Η Αθήνα που έδωσε την κατά το δυνατόν πιο τέλεια μορφή του δημοκρατικού πολιτεύματος τον 5^ο αι. π.Χ., έδωσε και την αδύνατη πλευρά της τον 4^ο π.Χ. αι. με ένα πλήθος αξιοκατάκριτων φανερωμάτων. Ο ξεπεσμός της αθηναϊκής δημοκρατίας άρχισε μετά τον θάνατο του Περικλή. Ο μεγάλος ιστορικός Θουκυδίδης λέει χαρακτηριστικά: «Οι κατοπινοί του (ενν. οι διάδοχοί του Περικλή), επειδή ήταν ίσοι μεταξύ τους (δηλ. δεν ξεχώριζε κανείς στη μετριότητά τους) και επειδή ήθελε ο καθένας να γίνει πρώτος, στράφηκαν στην ευχαρίστηση του λαού, έτσι ώστε οι υποθέσεις της πόλης να παραμεληθούν και να υποχωρήσουν» (Θουκ. Ιστορ. 2.65). Και ο Δημοσθένης αναφερόμενος στους πολιτικούς εκείνης της εποχής, παρατηρεί ότι «τον χρόνο που προορίζεται για τα έργα, τον ξοδεύουμε, τον δαπανούμε στις προετοιμασίες, αλλά οι ευκαιρίες που μας παρουσιάζονται δεν περιμένουν τη δική μας αργοπορία και αδιαφορία» (Κατά Φιλίπ., Α. 37). Αποτέλεσμα αυτών των πολιτικών ήταν «οι Αθηναίοι παρά λίγο να πέσουν στην έσχατη συμφορά» (Ισοκρ. Αρεοπ. 17: μικρόν απολείπουσι του μη ταις εσχάταις συμφοραίς περιπεσείν).

Κάτι ανάλογο αναφέρει και ο Κλέων μιλώντας στην Εκκλησία του Δήμου και προσπαθώντας να πείσει τους συμπατριώτες του να καταδικάσουν τους Μυτιληναίους, γιατί «τόλμησαν» να αποστατήσουν από τη συμμαχία των Αθηναίων. Εκεί αναφέρει πως η πόλη επιβραβεύει άλλους, ενώ η ίδια υπομένει τους κινδύνους. Και ενοχοποιεί γι’ αυτό τους ίδιους τους πολίτες, γιατί, λέει, «έχετε συνηθίσει να γίνεστε θεατές των λόγων και ακροατές των έργων, να θεωρείτε πως είναι δυνατό να γίνουν κάποια πράγματα, πιστεύοντας απλώς αυτούς που μίλησαν με ωραίο τρόπο γι’ αυτά και αξιολογώντας αυτά που έχουν ήδη γίνει με βάση αυτά που είπαν με ωραίο τρόπο αυτοί που μίλησαν γι’ αυτά. Έχετε συνηθίσει να θεωρείτε πιο αξιόπιστα όχι τα έργα, αλλά τα λόγια» (Θουκ. Ιστορ. Γ 38). Με λίγα λόγια, ο Κλέων, ο μεγαλύτερος από τους αρχαίους δημαγωγούς και λαϊκιστές, κατηγορεί τους Αθηναίους για διαστροφή της φυσικής κατάστασης που θέλει τα έργα πιο αξιόπιστα από τα λόγια, για μια διαστροφή στην οποία και ο ίδιος συνέβαλε τα μέγιστα!

Κάτι ανάλογο δεν συμβαίνει και σήμερα; Οι πολιτικοί μας αναλίσκονται στα λόγια, καθυστερούν να πάρουν τις δύσκολες αποφάσεις που επιβάλλουν οι «καιροί» που δεν είναι «μενετοί» και προκαλούν μεγάλη βλάβη στη χώρα μας. Χειριζόμενοι με άνεση τον λόγο, προσπαθούν να μας πείσουν πως τα «καταστροφικά» που έχουν γίνει, κινούνται δήθεν στη «σφαίρα της φαντασίας» και ότι πρέπει να πιστεύουμε τι μας λένε και όχι αυτό που βιώνουμε. Να πειστούμε, για παράδειγμα, πως δεν μας έχουν μειώσει τις συντάξεις μας 50% μέχρι τώρα και να τους θεωρούμε, όπως λένε μερικοί, «σωτήρες» και «ευεργέτες».

Θα έπρεπε οι ικανοί οι ρήτορες να μην έχουν καμιά θέση στην πολιτική. Γιατί «όποιος είναι ικανός ομιλητής,// μα έχει κακιά φύση, // πρέπει να τιμωρείται αυστηρά,// γιατί πιστεύοντας πως τα ωραία λόγια // τ’ άδικο το σκεπάζουν,// τολμά πανούργες πράξεις.// Αυτός δεν ειν’ πολύ σοφός» (Ευριπ. Μήδ., στ. 597). Γιατί «όταν στους άρχοντες οι ατιμίες αρέσουν,// βέβαια και οι ασήμαντοι τις θεωρούν καλές.// Μα ’γω μισώ τους τίμιους που ’ναι στα λόγια μόνο,// όταν κρυφά σε τολμηρές ενέργειες προβαίνουν» (Ευριπ. Ιππόλ., στ. 411-414). Παρόμοιες ιδέες αναπτύσσει ο Αγγελιαφόρος στον Ορέστη (στ. 907-913) του Ευριπίδη απευθυνόμενος στην Ηλέκτρα. Αυτός λέει: «Όταν ένας θνητός γλυκόλογος,// αλλά κακός στη γνώμη //πείθει ολόκληρο λαό,// είναι κακό μεγάλο για την πόλη».

Ο Ευριπίδης στην Εκάβη του (στ. 1187-1194) συσχετίζει τον λόγο με τα έργα και παρατηρεί πως «στον κόσμο αυτό δε θα ‘πρεπε ποτέ //δύναμη πιότερη απ’ τα έργα η γλώσσα μας να έχει,// έκανε κάποιος το καλό;// Λόγια θα έπρεπε καλά και αυτή να λέει,// έκανε πάλι το κακό; // Να’ ναι τα λόγια της κακά,//να μην μπορεί το άδικο όμορφο να το κάνει». Κι όμως οι πολιτικοί προσπαθούν να κάνουν το άδικο δίκαιο και το άσχημο όμορφο με τα λόγια τους!

Ο Ευριπίδης στην Αντιόπη του (απόσπ. 205), υπογραμμίζει την ανωτερότητα των έργων έναντι των λόγων με τα εξής λόγια: «Παιδί μου, λόγια ειπωμένα όμορφα// μπορούνε ψεύτικα να είναι, // κι οι άνθρωποι με τα ωραία λόγια // την αλήθεια θα μπορούσαν να νικήσουν,// μα δεν είν’ αυτό το πιο καλό,// αλλά αυτό που’ ναι σωστό // κι αυτό που λέει η φύση,// και όποιος βγαίνει νικητής,// αν κι άσχημα μιλά,// είναι στ’ αληθινά σοφός,// αλλά εγώ πιστεύω // πως οι πράξεις είν’ ανώτερες από τον κάθε λόγο». Κι είναι πολύ επικίνδυνοι για τη χώρα οι ικανοί ρήτορες. Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, η Φαίδρα παρατηρεί στην Τροφό πως «τις πόλεις των ανθρώπων που όμορφα κυβερνιούνται,// τα ευτυχισμένα σπιτικά συθέμελα γκρεμίζουν,// τα λόγια τα πολύ κομψά,// δεν πρέπει το ευχάριστο στ’ αυτιά εμείς να λέμε,// μα ό,τι τιμά τον άνθρωπο» ( στ. 486-489). Ας το λάβουν υπόψη αυτό οι πολιτικοί μας…

*Ο κ. Αθανάσιος Φραγκούλης είναι Δρ. Κλασικής Φιλολογίας, Επίτ. Σχολικός Σύμβουλος.