Υπάρχει, για όσους ασχολούνται με την ψαλτική τέχνη, ένα «άγραφο τυπικό» της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας της Κων/πολης που ορίζει τι γένος και τι ήχος εκ των βασικών οκτώ της βυζαντινής μουσικής πρέπει να ψάλλεται κάθε μεγάλη δεσποτική και θεομητορική εορτή.

Το τυπικό αυτό προφανώς αντέγραψε την ταξιθέτηση των ήχων μέσα στο ετήσιο εορτολόγιο, μια ταξιθέτηση που ξεκίνησε με αφορμή τους κανόνες (καταβασίες) από τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό και κυρίως από τον Κοσμά τον Μελωδό.

Να σημειώσουμε ότι από τον τρίτο αιώνα η μουσική απόδοση των κειμένων στους ναούς γινόταν με δύο τρόπους: κατ’ αντιφωνίαν (δηλαδή εξ υπαμοιβής, μια ο ένας μια ο άλλος) και καθ’ υπακοήν (δηλαδή επαναλάμβανε την κατάληξη ο χορός ή ο λαός), τρόποι που διασώθηκαν μέχρι σήμερα στη δημοτική μας μουσική!

Για να θυμηθούμε τώρα την ιστορία των δύο ανδρών, ο Δαμασκηνός ήταν Σύρος εκ Δαμασκού ονόματι Μανσούρ.

Ο πατέρας του Σέργιος, όταν ορφάνεψε ο μικρός Κοσμάς εξ Ιεροσολύμων (ο λεγόμενος Κοσμάς ο Μαϊουμά) τον υιοθέτησε και ανάθεσε την παιδεία και των δύο στον σπουδαίο δάσκαλο της ελληνικής και της μουσικής Κοσμά τον Ξένο ή Ικέτη καταγόμενο από την Καλαβρία της Ιταλίας.

Το αποτέλεσμα ήταν εκπληκτικό.

Έγιναν και οι δύο άφθαστοι και πρωτοποριακοί συνθέτες της εκκλησιαστικής μουσικής και εμβριθείς γνώστες της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Και ενώ υπήρχε μέχρι τότε κάποια υποτυπώδης μελουργική τέχνη αποτυπωμένη επί τη βάσει των αλεξανδρινών σημαδοφώνων, ο Δαμασκηνός εισάγει τη βυζαντινή μουσική στη δεύτερη φάση της ακμής της, τελειοποιεί την οκτάηχο συμπληρώνοντας τους τέσσερις πλάγιους ήχους και καθιερώνει σύστημα αγκιστροειδούς καλλιγραφίας της παρασημαντικής.

Έκτοτε επιδόθηκαν και οι δύο μελωδοί στη συγγραφή και σύνθεση τροπαρίων (και δη κοντακίων) και ειρμών κανόνων (καταβασιών) απαράμιλλης μουσικής χάρης και δογματικής βαθύνοιας.

Ιδιαίτερα ο Κοσμάς συνέλαβε την ιδέα και αφιέρωσε ίδιο μελωδικό ήχο σε κάθε μεγάλη εορτή γιατί πίστευε, και ορθώς, ότι το ύφος και το ήθος των ψαλλομένων σε κάθε περίσταση πρέπει να προσιδιάζει σε ίδιο μουσικό γένος.

Έτσι η Γέννηση του Χριστού ψάλλεται σε Πρώτο ήχο, τα Θεοφάνια σε Δεύτερο, η Υπαπαντή σε Τρίτο και η Κυριακή των Βαϊων σε Τέταρτο.

Στα Πάθη της Μεγάλης Εβδομάδας αφιέρωσε κυρίως ήχο Δεύτερο και Πλάγιο Δεύτερο (Χιτζάζ), στην Πεντηκοστή ήχο Βαρύ και στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού τον επιβλητικό και σοβαρό ήχο του Πλαγίου Τετάρτου (Ματζόρε).

Άρα οι ήχοι και τα μουσικά γένη κατα περίπτωση εορτής μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ξεκίνησαν από τον Κοσμά τον Μαϊουμά περί το 700 μ.Χ.

Τι είναι όμως αυτά τα μουσικά γένη;

Είναι σύνολα ή ομάδες ήχων που το βασικό τους τετράχορδο απαρτίζεται από συγκεκριμένα τονικά διαστήματα (τόνοι μείζονες -και υπερμείζονες- ελάσσονες και ελάχιστοι) σε συγκεκριμένες θέσεις και με συγκεκριμένη εναλλαγή.

Το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό και δύσκολα περιγράφεται με λέξεις ειμή μόνον ακουσματικά, όπως υποστήριζε (κατ΄αντίθεσιν προς τους Πυθαγορείους) και ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος, ο πατέρας της θεωρητικής μουσικής.

Τα γένη αυτά είναι τρία όπως είχαν ήδη διαμορφωθεί από την αρχαία ελληνική εποχή: το διατονικό, το χρωματικό και το εναρμόνιο.

Κάθε γένος περιγράφει με πιστότητα κάθε αντίστοιχο συναίσθημα, όπως είναι η χαρά, η νοσταλγία, η ικεσία, ο θρήνος, η νίκη επί της φθοράς, η αθανασία.

Δεν γνωρίζουμε (δυστυχώς λόγω φύσεως του αντικειμένου) πολλά πράγματα σχετικά με τις ομοιότητες της βυζαντινής μουσικής με τους «τρόπους» και τα μουσικά ακούσματα των αρχαίων (αν και κάποιες έρευνες είχε κάνει ο σπουδαίος ερευνητής, μουσικολόγος και πρωτοψάλτης Κων. Ψάχος (1874- 1949) στις αρχές του εικοστού αιώνα), πάντως οι πάντες ομολογούν ότι το Βυζάντιο, εκτός του ότι συντήρησε με θρησκευτική ευλάβεια την ελληνική γλώσσα, δημιούργησε και μια «ομοφωνική» (για να προεξάρχει το κείμενο της μελωδίας και να μην αλλοιώνεται με τους ήχους των οργάνων) μουσική, πάνσοφη και υπερκόσμια, η οποία μουσική βγήκε κάποια στιγμή και από τις εκκλησίες, όπως ήταν αναμενόμενο, και προικοδότησε τα αραβοπερσικά λεγόμενα «μακάμια» και στη συνέχεια τη δημοτική και τη λαϊκή μουσική της Ελλάδας και όλης της Ανατολίας.

Αυτά τα ολίγα για όσους θεωρούν ότι το Βυζάντιο ήταν για τους Έλληνες ξένο, και ότι εμείς σήμερα τάχα δεν είμαστε οι νόμιμοι και φυσικοί κληρονόμοι του.