Θα συνεχίσουμε σήμερα με την παράθεση ορισμένων σκέψεων για το προσφυγικό ζήτημα, όπως αυτό εμφανίζεται στην Ελλάδα και ειδικότερα στο νησί μας, τη Λέσβο, το 1914 και κυρίως το 1922 με τη μικρασιατική καταστροφή και αργότερα (1923) με τη συνθήκη της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Φυσικά, όπως από την αρχή φρόντισα να σημειώσω, οι επιφυλλίδες αυτές δεν αποτελούν με κανένα τρόπο σοβαρή, ιστορική προσέγγιση , για πολλούς λόγους, αλλά διάσπαρτες σκέψεις, οι οποίες ενδεχομένως μπορεί να παρουσιάζουν και κάποιο ενδιαφέρον. Γι αυτό, ζητώ εκ των προτέρων συγγνώμη από τους αναγνώστες αυτής της στήλης για την αποσπασματικότητα των όσων εδώ καταχωρίζονται. 

Εκείνο, σκέπτομαι, που θα άξιζε να γίνει θα ήταν η συγκρότηση ενός ερευνητικού προγράμματος με θέμα τους πρόσφυγες του 1914 και του 1922 στη Λέσβο. Με το πρόγραμμα αυτό, όπως απλοϊκά ενδεχομένως, το φαντάζομαι θα μπορέσουν να μελετηθούν οι άνθρωποι, οι οικισμοί, τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία. Όπως έγραφα και σε άλλη επιφυλλίδα, δεν μου φαίνεται ότι υπάρχει οικισμός στο νησί μας που δεν υποδέχθηκε πρόσφυγες. Έτσι μια αντίστοιχη μελέτη των ληξιαρχικών βιβλίων κάθε δήμου και κοινότητας της Λέσβου θα μας έμεινε αμέσως αμέσως την εγγραφή των μικρασιατών συμπατριωτών μας. Πέρα βέβαια από αυτό, υπάρχουν πάντα και οι βιβλιογραφικές συμβολές (σκέπτομαι λ.χ. τα δύο πολύ σημαντικά βιβλία για το θέμα του Παναγ. Στ. Παρασκευαΐδη, του Αντ. Δουκέλλη κ.ά.), αλλά και τις διάσπαρτες μαρτυρίες στα περιοδικά των εν Αθήναις και σε άλλα μέρη λεσβιακών συλλόγων, τα στοιχεία από την Αιολική Βιβλιογραφία εν γένει, που θα μπορούσαν να συνεισφέρουν άφθονο υλικό. Πέρα τούτων ιδρύθηκαν στο νησί δεκάδες σωματεία -μερικά υπάρχουν ακόμη- από πρόσφυγες ή για τους πρόσφυγες, από τα οποία και πάλι θα μπορούσαμε να αντλήσουμε πολύτιμα στοιχεία. Εξάλλου, όπως κατέδειξε το βιβλίο του Αντ. Δουκέλλη υπάρχουν άνθρωποι, απόγονοι προσφύγων δεύτερης και τρίτης γενιάς, που ακόμα συντηρούν τις διηγήσεις των προγόνων τους και αποτελούν μια πηγή, έστω και έμμεση, για το θέμα μας. Υπάρχει το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών στην Αθήνα, η Βιβλιοθήκη της Εστίας Νέας Σμύρνης κτλ. απόπου επίσης, είμαι σίγουρος, ότι μπορούμε να αποκομίσουμε επιπλέον στοιχεία. Φυσικά σε όλα αυτά τα αποσπασματικά μπορούν να προστεθούν από κάθε ενδιαφερόμενο ποικίλα προσωπικά και οικογενειακά κειμήλια τα οποία θα πλουτίσουν περαιτέρω την προσπάθεια. Σκέπτομαι λ.χ. τον Σύλλογο της Σκάλας Λουτρών με το υποδειγματικό Μουσείο που έχει δημιουργήσει, το περιοδικό που εκδίδει και τις εκδηλώσεις του. 

Έχω βέβαια την εντύπωση ότι πολλά στοιχεία χάθηκαν είτε μαζί με τους ανθρώπους που έφυγαν είτε από αμέλεια, είτε ακόμα επειδή ο χρόνος κυλά αμείλικτος και οι νέες προσαρμογές στη νέα πραγματικότητα καταπίνουν πολύ παρελθόν και μάλιστα ιστορικό. Γεννημένος το 1948, έχω τώρα την εντύπωση ότι ενώ ζούσαμε ανάμεσα σε πρόσφυγες της πρώτης γενιάς, το προσφυγικό αποτελούσε ένα θέμα-ταμπού για μας που τελειώναμε το τότε Γυμνάσιο γύρω στα 1965. Δηλαδή δεν θυμάμαι στο σχολείο να γίνεται αναφορά σε πρόσφυγες. Κατεβαίναμε στη Μυτιλήνη από το χωριό (για γιατρό και δικηγόρο, που λέει και ο Διον. Σαββόπουλος) και κανείς δεν μας έλεγε ότι οι ξύλινες παράγκες της Απάνω Σκάλας είταν καταλύματα προσφύγων. Θυμάμαι μια νύχτα σε ένα αλώνι πάνω σε μια περιοχή του Μανταμάδου, τα Καβακλιά, τον μπαρμπα-Αλέκο Χόχλο (προφανώς παρατσούκλι) να μας δείχνει τα φώτα του Αϊβαλιού και να μας λέει ότι κάπου εκεί ήταν το σπίτι τους. Και εμείς να γελάμε, επειδή νομίζαμε ότι μας κορόιδευε σαν παιδιά που είμασταν τότε. Θα περνούσαν χρόνια για να καταλάβω ότι έζησα κοντά σε ένα πρόσφυγα: το 1960 από το 1922 απείχε μόλις 40 χρόνια. 

Θέλω να πω με τούτο ότι είμαι σίγουρος ότι πολλοί από εμάς διατηρούν παρόμοιες αναμνήσεις, στοιχεία που θα μπορούσαν να πλουτίσουν με κάθε τρόπο ένα Πρόγραμμα για τους πρόσφυγες στη Λέσβο.