Μολονότι δεν έχω ασχοληθεί με το ζήτημα του προσφυγικού προβλήματος, όπως αυτό κυρίως εμφανίζεται και εξελίσσεται στη Λέσβο από το πρώτο κύμα εγκατάστασης των μικρασιατών Ελλήνων στο νησί το 1914 και κυρίως από το 1922, ως επακόλουθο της Μικρασιατικής καταστροφής, αποφάσισα να καταθέσω στο χαρτί μέσω των σελίδων του πάντα φιλόξενου στους λογίους Εμπρός, κάποιες σκέψεις για το ζήτημα αυτό. Την αφορμή βέβαια μας δίνει η συγκυρία, καθώς εφέτος διανύουμε το εκατοστό έτος μνήμης (και όχι εορτασμού...) από την απώλεια του μικρασιατικού πολιτισμού και τον αφανισμό των προαιώνιων εστιών του Ελληνισμού και τη μετατροπή πλέον του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων σε πρόσφυγες, χωρίς βέβαια η μνήμη να μην στρέφεται ευλαβικά προς τις χιλιάδες των συμπατριωτών μας που βρήκαν μαρτυρικό θάνατο προσπαθώντας να διαφύγουν από τη βαρβαρότητα της τουρκικής γενοκτονίας. 

Αρχικά πρέπει να τονίσουμε ότι η Λέσβος μέσα στην ιστορική διαχρονία δεν είταν η πρώτη φορά -και όπως αποδεικνύει η νεότερη εμπειρία, ούτε η τελευταία...- που θα γίνει ο χώρος υποδοχής προσφύγων από την Ασία και την Μ. Ασία, καθώς η γεωγραφική θέση της αλλά και η πολιτική κατάσταση την καθιστούσε χώρο σωτηρίας και διαφυγής από τον θάνατο και την κοινωνική περιθωριοποίηση. Το πλέον ανάγλυφο παράδειγμα πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 και το πρώτο κύμα προσφύγων του 1914, έλαβε χώρα στις μέρες που ακολούθησαν την καταστροφή των Κυδωνιών (Αϊβαλιού), του Μοσχονησιού και των πέριξ οικισμών. Συγκεκριμένα μετά από την ζοφερή ημέρα της 3ης Ιουνίου 1821 που οι ελληνικοί αυτοί οικισμοί παραδόθηκαν στη φωτιά και το μαχαίρι των Τούρκων, ο ελληνικός στόλος υπό τον υδραίο ναύαρχο Ιάκωβο Τομπάζη και κυρίως η ναυτική μοίρα των Ψαρών κατάφεραν να διασώσουν χιλιάδες συμπατριώτες μας από τα πολίσματα έναντι της Λέσβου και να τους μεταφέρει στη Λέσβο, στα Ψαρά και από εκεί να διασπαρούν σε ολα τα Κυκλαδονήσια και σε σημεία της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ορισμένοι μάλιστα από αυτούς θα ενταχθούν στις δυνάμεις των αγωνιζομένων υπέρ της ελευθερίας Ελλήνων και θα αφήσουν τη σφραγίδα τους στις ηρωικές στιγμές, τις επιτυχίες και αποτυχίες του Αγώνα της ανεξαρτησίας. Φυσικά πολλοί από τους Αϊβαλιώτες και τους Μοσχονησιώτες θα εγκατασταθούν και στη Λέσβο, ή αργότερα θα επιστρέψουν στις εστίες τους: πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση του αγώνα του 1821, που βέβαια δεν είναι η αρμόδια στιγμή να περιγράψουμε εδώ (αναλυτικά στοιχεία αναφέρω σε εργασία μου που πρόκειται να εκδοθεί εντός των ημερών στο περιοδικό Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά του Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών). 

Ωστόσο, περνώντας στα νεότερα χρόνια το μείζον πρόβλημα αναδεικνύει, όπως είπαμε, κυρίως η Μικρασιατική καταστροφή, όταν οι αριθμοί των κατατρεγμένων συμπατριωτών μας που πέρασαν από το νησί και κυρίως των ανθρώπων που εγκαταστάθηκαν σε αυτό -στην πρωτεύουσα Μυτιλήνη και σχεδόν σε όλα τα χωριά του νησιού μας- υπήρξαν μεγάλοι και επειδή δημιούργησαν με την παρουσία τους μια άλλη ατμόσφαιρα στο νησί μας σε όλους τους τομείς της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτιστικής ζωής. 

Όπως είπα και στην αρχή της παρούσας επιφυλλίδας δεν είμαι ειδικός και δεν έχω ασχοληθεί συστηματικά με το θέμα αυτό. Όμως ως ιστορικός και ως Μυτιληνιός μπορώ να εντοπίσω ορισμένα σημεία της σχέσης της Λέσβου με το προσφυγικό στοιχείο, που ίσως έχουν κάποιο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη της στήλης αυτής. 

Φυσικά και έχουν εκδοθεί πολλές και σοβαρές μελέτες για τους μικρασιάτες πρόσφυγες στη Μυτιλήνη και στα χωριά του νησιού, ωστόσο έχω την εντύπωση -για να μην πω βεβαιότητα- ότι μένουν πολλά ζητήματα των οποίων η εξέταση θα φώτιζε καλύτερα τα πράγματα και θα συνέβαλε στην αυτογνωσία μας. Πέρα από τις προσλήψεις του προβλήματος που η ιδιότητα του ιστορικού μου δίνει τη δυνατότητα να έχω, πέρα από την αφορμή των εκατό χρόνων που επαναφέρει το πρόβλημα στο προσκήνιο, η ενασχόλησή μου με την έκδοση του σημαντικού βιβλίου του Αντώνη Δουκέλλη, Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες της Σκάλας Καλλονής Λέσβου, 1914, 1922, Αθήνα 2019, επανέφερε και πάλι στην ιστορική του διάσταση το πρόβλημα. Όμως θα συνεχίσουμε και στις επόμενες επιφυλλίδες.