Είναι αναμφισβήτητο πως τα χρόνια της κρίσης που δοκίμασε τη χώρα μας τα φαινόμενα κάθε μορφής παραβατικότητας και παρανομίας έχουν αυξηθεί κατακόρυφα για διάφορους λόγους. Πολλοί αποδίδουν την αύξηση αυτή και στην γενικότερη ατιμωρησία και ανοχή που διακρίνει τη δική μας δημοκρατική πολιτεία. Αλήθεια, είναι αποτελεσματική λύση και θεραπεία του κακού η τιμωρία;

Είναι γνωστό πως η τιμωρία από παλιά έπαιζε διπλό ρόλο: προληπτικό και κατασταλτικό. Ο Σωκράτης στον πλατωνικό Γοργία λέει μερικά ενδιαφέροντα πράγματα σχετικά. Υποστηρίζει πως το πιο καλό πράγμα για έναν άνθρωπο είναι να είναι δίκαιος και πως «αν κάποιος γίνει κακός και άδικος ως προς κάτι, πρέπει να τιμωρηθεί, και αυτό είναι το δεύτερο στη σειρά καλό μετά το να είναι κανείς δίκαιος, να γίνει δίκαιος και μέσω της τιμωρίας να πληρώσει» (LXXXIII b-c: εάν δε τις κατά τι κακός γίγνηται, κολαστέος εστί, και τούτο δεύτερον αγαθόν μετά το είναι δίκαιον, το γίγνεσθαι και κολαζόμενον διδόναι δίκην). Αφού τονίσει πως «τα πιο πολλά παραδείγματα άδικων ανθρώπων προέρχονται από τους τυράννους, τους βασιλείς, τους δυνατούς και αυτούς που διαχειρίστηκαν ζητήματα των πόλεων, γιατί αυτοί εξαιτίας της εξουσίας διαπράττουν τα πιο μεγάλα και πιο ανόσια αμαρτήματα» (Γοργίας LXXXI d: οίμαι δε και τους πολλούς είναι τούτων των παραδειγμάτων εκ τυράννων και βασιλέων και δυναστών και τα των πόλεων πραξάντων γεγονότας· ούτοι γαρ διά την εξουσίαν μέγιστα και ανοσιώτατα αμαρτήματα αμαρτάνουσι), προσθέτει πως αυτός που τιμωρείται, όταν τιμωρείται σωστά και δίκαια, «ή γίνεται καλύτερος και ωφελείται ή γίνεται παράδειγμα στους άλλους, για να τον βλέπουν οι άλλοι να παθαίνει αυτά που παθαίνει και να γίνονται καλύτεροι από τον φόβο» (Γοργίας LXXXI b: Προσήκει δε παντί τω εν τιμωρία όντι, υπ’ άλλου ορθώς τιμωρουμένω, ή βελτίονι γίγνεσθαι και ονίνασθαι, ή παραδείγματι τοις άλλοις γίγνεσθαι, ίνα οι άλλοι ορώντες πάσχοντα α αν πάσχη φοβούμενοι βελτίους γίνονται).

Την ίδια άποψη για τον παιδαγωγικό ρόλο της τιμωρίας εκφράζει και ο Λυσίας σε ένα λόγο του. Εκεί λέει απευθυνόμενος στους δικαστές: «Κύριοι δικαστές, νομίζω βέβαια πως εσείς δικάζετε όχι μόνο γι’ αυτούς που διαπράττουν αδικίες, αλλά και για να κάνετε τους άλλους απείθαρχους πολίτες συνετότερους» (Κατά Αλκιβιάδου λιποταξίου, 12: Και μεν δη, άνδρες δικασταί, ηγούμαι δικάζειν υμάς ου μόνον των εξαμαρτανόντων ένεκα, αλλ’ ίνα και τους άλλους των ακοσμούντων σωφρονεστέρους ποιήτε). Και συμπληρώνει: «Αν, λοιπόν, τιμωρείτε τους άγνωστους και ανώνυμους πολίτες, κανένας από τους άλλους δεν θα γίνει καλύτερος, γιατί κανείς δεν θα μάθει αυτόν που εσείς τιμωρήσατε. Αν, όμως, τιμωρείτε τους πιο επιφανείς από αυτούς που αμαρτάνουν, όλοι θα το μάθουν και, έχοντας αυτούς σαν παράδειγμα, οι πολίτες θα γίνουν πιο καλοί» (12: Εάν μεν τοίνυν τους αγνώτας κολάζητε, ουδείς έσται των άλλων βελτίων· ουδείς γαρ είσεται τον υφ’ υμών καταψηφισθέντα· εάν δε τους επιφανεστάτους των εξαμαρτανόντων τιμωρήσθε, πάντες πεύσονται, ώστε τούτω παραδείγματι χρώμενοι βελτίους έσονται οι πολίται). Να γιατί δεν πρέπει να οχυρωθούν οι ένοχοι πίσω από την «ασυλία» τους ή την «παραγραφή» των αδικημάτων και να γλιτώσουν την τιμωρία. Θα ήταν καλύτερο να μην αποκαλυφθούν οι ένοχοι των σκανδάλων παρά να μην τιμωρηθούν… Και ας μη ξεχνούμε πως η λέξη «τιμωρία» προέρχεται από το «τιμωρός» και αυτή από το «τιμή» + «ώρα» που σημαίνει «φροντίδα». Σήμαινε, δηλαδή, πρωταρχικά «φροντίδα» και «προστασία της τιμής και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου».

Μπορεί, όμως, η τιμωρία των αδίκων σε αυτή τη φάση να ηθικοποιήσει την κοινωνία μας και να αποκαταστήσει την χαμένη τιμή της πολιτικής και την ισορροπία της; Δεν το νομίζω. Όσοι το πιστεύουν ή δεν γνωρίζουν καθόλου ιστορία ή, αν γνωρίζουν, δεν διδάχτηκαν καθόλου από αυτή. Η ιστορία δείχνει, για παράδειγμα, πως η εκτέλεση ενός δικτάτορα δεν αποκλείει την εμφάνιση κάποιου άλλου. Από τότε που οι Αθηναίοι Αρμόδιος και Αριστογείτων δολοφόνησαν τον τύραννο Ίππαρχο στην Αθήνα και τιμήθηκαν γι’ αυτή τους την πράξη, η ιστορία γνώρισε πολλούς στυγνούς κι αδίσταχτους τυράννους, και αν η δημοκρατία εξακολουθεί να συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο, τότε είναι βέβαιο πως δεν θα πάψουν να εμφανίζονται και στο μέλλον. Γιατί, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, η δικτατορία και η τυραννία είναι παιδιά της δημοκρατίας· αυτή δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για την εμφάνιση «εθνοσωτήρων».

Και η ιστορία των Μυτιληναίων, όπως την παραδίδει ο Θουκυδίδης, μπορεί να βεβαιώσει το παραπάνω συμπέρασμα. Στη αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου οι Μυτιληναίοι θέλησαν να απομακρυνθούν από την Αθηναϊκή συμμαχία. Οι Αθηναίοι μετά από πρόταση του δημαγωγού Κλέωνα αποφάσισαν να θανατώσουν όλους τους Μυτιληναίους, γιατί, όπως πίστευαν, έτσι θα απέτρεπαν τις αποστασίες άλλων πόλεων. Ο Κλέων τελειώνοντας την ομιλία του τόνισε: «τιμωρήστε τους, όπως τους αξίζει, και δώστε ξεκάθαρο μήνυμα στους άλλους συμμάχους, πως όποιος τολμήσει να αποστατήσει, θα τιμωρηθεί με θάνατο» (Θουκ. Γ΄ 40.8: κολάσατε δε αξίως τούτους τε και τοις άλλοις συμμάχοις παράδειγμα καταστήσατε, ος αν αφιστήται, θανάτω ζημιωθησόμενον).

Όμως, πριν εκτελεστεί η απόφαση, συνήλθε εκ νέου η Εκκλησία του Δήμου μετά από πρόταση του Διοδότου που υποστήριξε ότι όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους έχουν την τάση να διαπράττουν αδικίες και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή και πως δεν υπάρχει νόμος που θα εμποδίσει αυτό, γιατί οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν όλες τις ποινές με την προσδοκία πως θα μειώσουν τις αδικίες σε βάρος τους. Με την πάροδο όμως του χρόνου έφτασαν μέχρι την ποινή του θανάτου, αλλά δεν κατόρθωσαν να εξαλείψουν τα εγκλήματα. Ο Διόδοτος τονίζει πως ο έρωτας, η επιθυμία, για την εξουσία και τον πλούτο και η ελπίδα, η προσδοκία πως η προσπάθεια θα στεφτεί με επιτυχία, είναι οι δυο παράγοντες που οδηγούν τους ανθρώπους σε παράτολμες ενέργειες. Και καταλήγει λέγοντας πως «ή, λοιπόν, πρέπει ο άνθρωπος να επινοήσει μια ποινή πιο φοβερή από τον θάνατο ή να καταλάβει πως αυτός δεν θα εμποδίσει τις αποστασίες» με την τιμωρία και την ποινή (Θουκ. Γ΄ 45.4: ή τοίνυν δεινότερόν τι τούτου δέος ευρετέον εστίν ή τόδε γε ουδέν επίσχει).

Υπάρχει, όμως, και μια άλλη διάσταση στο θέμα. Όταν κάτι δεν πάει καλά στην πολιτική μας ζωή το κάθε κόμμα ζητά εναγωνίως κάποιο «εξιλαστήριο θύμα», αλλά το ψάχνει στην άλλη πλευρά. Όλοι διαλαλούν πως δεν φταίνε οι ίδιοι, αλλά οι άλλοι. Έτσι, Εξεταστικές Επιτροπές ορίζονται από τη Βουλή και λειτουργούν, ενδεχομένως αμειβόμενες, αλλά αδυνατούν να καταλήξουν σε ένα πόρισμα με αποτέλεσμα να προκαλούν το «μειδίαμα» του λαού. Αλλά, και αν βρουν το «εξιλαστήριο θύμα» που αναζητούν, ποια θα είναι η ποινή; Θα του καταλογίσουν, λένε, πολιτικές ευθύνες, γιατί τα αδικήματά τους, -άκουσον άκουσον!-, έχουν παραγραφεί. Ο λαός, λένε, θα τους μάθει και θα τους στείλει στο σπίτι τους! Μα οι πιο πολλοί, όταν πλεχτούν, για παράδειγμα, σε κάποιο σκάνδαλο, αποχωρούν αυτοβούλως από τη πολιτική και φεύγουν μόνοι τους στο σπίτι τους. Δεν τους ενδιέφερε η πολιτική αυτή καθαυτή, αλλά το κέρδος που θα είχαν από αυτή. Και τώρα που πέτυχαν τον σκοπό τους, τι τους νοιάζει αν θα «πάνε στο σπίτι» τους; Θα χαίρονται τα πλούτη που αποκόμισαν και θα τρώνε και θα πίνουν «στην υγεία των κορόιδων»! Ο λαός ζητά όχι μόνο να πάνε φυλακή οι επίορκοι και οι άδικοι, όποιοι και αν είναι, αλλά και να επιστρέψουν τα κλεμμένα. Και ας μην υποτιμούμε τη δύναμη του ελληνικού λαού και την οργή του, γιατί αυτός μισεί ασφαλώς τους δικτάτορες, αλλά μισεί διπλά τους δημοκράτες που φέρονται σαν δικτάτορες.

Στην αρχαία ελληνική τραγωδία ο τραγικός ήρωας που πάσχει «δι’ αμαρτίαν τινά», για κάποια διανοητική αστοχία του, παίρνει το μάθημά του, αλλά κάπως αργά, too late, όπως λένε οι ξένοι. Φοβούμαι πως και οι άρχοντές μας, οι τραγικοί ήρωες της τραγωδίας που έζησε η χώρα μας, αν πήραν το μάθημά τους, το πήραν κάπως αργά. Οι τιμωρίες και οι διαπομπεύσεις αυτών που εκμεταλλεύτηκαν την πολιτική και πλούτισαν σε βάρος του λαού είναι απαραίτητες, αλλά πιο απαραίτητες είναι κάποιες ασφαλιστικές δικλείδες που θα ασφαλίσουν τη δημοκρατία και θα την απαλλάξουν από τον κίνδυνο επανάληψης παρόμοιων αθλιοτήτων στο μέλλον.