Στο προηγούμενο άρθρο αναφερθήκαμε στις θεωρίες για την πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου που ανέπτυξαν ο Ησίοδος, ο Δημόκριτος και ο Αισχύλος στον Προμηθέα Δεσμώτη. Όμως και ο Σοφοκλής αναπτύσσει τη δική του θεωρία στο Α΄ Στάσιμο της Αντιγόνης του ( στ. 332 κ. ε. ) που έχει χαρακτηριστεί από τους φιλολόγους ως «θρίαμβος του ανθρώπινου πολιτισμού». Ο Σοφοκλής στον πρώτο στίχο αυτού του θαυμάσιου Στάσιμου αποδίδει επιγραμματικά τα επιτεύγματα του ανθρώπου και λέει « Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει» , που σημαίνει πως «είναι πολλά τα φοβερά πράγματα , αλλά τίποτε δεν είναι πιο φοβερό από τον άνθρωπο». Ο Σοφοκλής μιλά για τα επιτεύγματα του ανθρώπου στον υλικό τομέα, τα τολμηρά θαλασσινά ταξίδια του, την καλλιέργεια της γης με το αλέτρι, το πιάσιμο των θηρίων και των ψαριών με τα δίχτυα, την εξημέρωση και αξιοποίηση των ζώων κ.λπ. Έτσι ο άνθρωπος απέκτησε υλική δύναμη και κυριάρχησε πάνω στη Φύση.

Όμως και ο νους του ανθρώπου λειτούργησε παράλληλα και τον ώθησε σε πνευματικές εκδηλώσεις, σε εφευρέσεις και επινοήσεις και στη γενικότερη πνευματική καλλιέργεια, όπως η έναρθρη ομιλία για συνεννόηση, η ανάπτυξη φιλοσοφικών θεωριών και ιδεών, η οργάνωση των κοινωνιών και πολιτειών και η διοίκησή τους, η κατασκευή οικιών, η αντιμετώπιση των δυσμενών καιρικών συνθηκών και η θεραπεία των ασθενειών. Ο Σοφοκλής μάλιστα προβλέπει πως την εξέλιξη αυτή του ανθρώπου κανείς στο μέλλον δεν πρόκειται να σταματήσει και πως όλα αυτός θα τα επινοήσει. « Άπορος επ’ ουδέν έρχεται το μέλλον», λέει. Κάνει όμως και μια άλλη απαισιόδοξη πρόβλεψη, πως μόνο τον θάνατο δεν πρόκειται να αποφύγει». « Άιδα μόνον φεύξιν ουκ επάξεται», λέει.

Ολοκληρώνοντας τη θεωρία του ο Σοφοκλής παρατηρεί πως ο άνθρωπος παρ’ όλη την πρόοδό του δεν μπορεί να κατευθύνει τον εαυτό του σωστά και λογικά, σύμφωνα με την ηθική τάξη , πως «τοτέ μεν κακόν , άλλοτ’ επ’ εσθλόν έρπει», δεν σέβεται πάντα τους νόμους και το δίκαιο και η τόλμη του τον ωθεί στο κακό. Και τα αποτελέσματα είναι ολέθρια και για τον ίδιο και για τις πόλεις. Με λίγα λόγια ο Σοφοκλής παρατηρεί πως τα δημιουργήματα του ανθρώπου είναι «μέσα αγαθά», δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, αλλά η αξία τους εξαρτάται από τον τρόπο που αυτός θα τα χρησιμοποιήσει. Και δυστυχώς, όπως ο ποιητής παρατηρεί, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί με παράλογο και κακό τρόπο τα δημιουργήματά του.

Και ο Ευριπίδης στις Ικέτιδές του δίνει μια σύντομη εικόνα της προόδου του ανθρώπινου πολιτισμού (στ. 196 κ. ε. ). Στην αρχή, λέει, ο άνθρωπος ζούσε μια ζωή γεμάτη αταξία, βία και θηριωδία, αλλά από κάποια θεία παρέμβαση απέκτησε πρώτα νοημοσύνη και μετά τον έναρθρο λόγο και άρχισε να καλλιεργεί τη γη, ν’ αντιμετωπίζει τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και μεταβολές , να κατασκευάζει πλοιάρια και να ταξιδεύει στη θάλασσα κάνοντας εμπόριο και να γνωρίζει το μέλλον με τη μαντική του τέχνη. Δεν θεωρεί σωστή την άποψη πως «τα χειρότερα είναι περισσότερα από τα καλύτερα για τους ανθρώπους» (τα χείρονα πλείω βροτοίσιν εστί των αμεινόνων» και υποστηρίζει το αντίθετο, πως «είναι περισσότερα για τους ανθρώπους τα καλά από τα κακά» (πλείω τα χρηστά των κακών είναι βροτοίς).

Ο Πλάτων , από την άλλη πλευρά, παρουσιάζει μέσω του σοφιστή Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογό του τις ιδέες του για την πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου με ένα μύθο (320d- 322d). Σύμφωνα με αυτό τον μύθο ο Δίας ανέθεσε στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να μοιράσουν στο καθένα από τα θνητά γένη κάποιες δυνάμεις. Ο Επιμηθέας, αφού ανέλαβε αυτό το έργο με σύσταση του Προμηθέα, άφησε αστόλιστο, γυμνό και άοπλο τον άνθρωπο, γιατί ξόδεψε τις δυνάμεις που είχε στη διάθεσή του στα άλλα θνητά γένη. Τότε ο Προμηθέας έκλεψε από τον Ήφαιστο το πυρ και από την Αθηνά τη σοφία για τις τεχνικές κατασκευές , την «έντεχνον σοφίαν», και τα έδωσε στους ανθρώπους. Έτσι, αυτοί, έχοντας πια κάτι θεϊκό, λάτρεψαν τους θεούς, μπόρεσαν να συνομιλούν και να συνεννοούνται , κατασκεύασαν ρούχα και σπίτια , επινόησαν τρόπους για εξασφάλιση της τροφής τους και καλλιέργησαν τη γη. Για να αντιμετωπίσουν μάλιστα τα θηρία οργανώθηκαν σε κοινωνίες και έχτισαν πόλεις. Αλλά οι κοινωνίες αυτές μπόρεσαν να στεριώσουν, όταν ο Δίας έστειλε στους ανθρώπους την Αιδώ και τη Δίκη, τον σεβασμό και τη δικαιοσύνη, για να πάψει η αδικία και να μπορέσουν οι άνθρωποι να συνδεθούν φιλικά και να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους που τους απειλούσαν. Έτσι, οι άνθρωποι ζώντας σε κοινωνίες μπόρεσαν να αναπτύξουν πολιτισμό και να προοδεύσουν. Όμως, παρατηρεί ο Πρωταγόρας, υπάρχουν σε κάθε κοινωνία άνθρωποι που συμπεριφέρονται ανήθικα, με αναίδεια και παράνομα, δηλαδή περιφρονούν την Αιδώ και τη Δίκη, και αυτό διασπά τη συνοχή της κοινωνίας.

Και ο Ισοκράτης, τέλος, στον Νικοκλή του λέει πως οι άνθρωποι απαλλάχτηκαν του «θηριωδώς ζην» , όταν μπόρεσαν με τον λόγο να πείθουν ο ένας τον άλλο και να παρουσιάζουν ξεκάθαρα τις επιθυμίες τους. Τότε μπόρεσαν να συνεννοηθούν και να οργανωθούν σε κοινωνίες και σε πόλεις , να συντάξουν πόλεις και κάνουν τεχνικές εφευρέσεις και να πραγματοποιήσουν τις σκέψεις τους, να συνδυάσουν δηλαδή τη θεωρία με την πράξη. Ο λόγος όρισε τα δίκαια και τα άδικα, τα καλά και τα κακά, τα ωραία και τα αισχρά και νομοθέτησε γι’ αυτά.

Αυτές είναι σε γενικές γραμμές οι θεωρίες που είχαν αναπτύξει οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές και πεζογράφοι και πάνω σε αυτές στηρίζονται οι νεότερες θεωρίες για την πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου. Πάντως, όλες αυτές αφήνουν να φανεί, γιατί , ενώ ο άνθρωπος μπορεί να είναι ευτυχισμένος, καταλήγει να έχει μετατρέψει τον «παράδεισο» της ζωής σε «κόλαση» και τον εαυτό του στο «δεινότερο των δεινών» , όπως λέει και ο Σοφοκλής.