Γράφαμε στην τελευταία μας επιφυλλίδα, η οποία έχει χάσει πλέον την ανά 15νθήμερο περιοδικότητά της, φαντάζομαι λόγω πληθώρας ύλης που συγκεντρώνεται για την εβδομαδιαία τώρα πια έκδοση του Εμπρός, για τις ενθυμήσεις (τα σημειώματα που οι κάτοχοι ή αναγνώστες έγραφαν στα κενά μέρη της αρχής ή του τέλους ενός βιβλίου), που συναντούμε στα βιβλία της βιβλιοθήκης του Ιωσήφ Μαύρου της Μόριας. Μάλιστα μπορέσαμε από αυτές να καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκε η συλλογή αυτή που δεν αποτελείται μόνο από βιβλία του Μαύρου, αλλά και από προσφορές βιβλίων στο σχολείο του χωριού και από άλλα βιβλία που συγκεντρώθηκαν στο χωριό αυτό.

Σήμερα θα συνεχίσουμε με την παράθεση κάποιων ακόμα ενθυμήσεων, που ανακαλούν στοιχεία του παρελθόντος. Η παρακάτω ενθύμηση, αναφέρεται στην καταστροφή των Μοσχονησίων (Ιούνιος 1821). Είναι μία έμμετρη, ενθύμηση του Μοσχονησιώτη ιερωμένου Καλλινίκου, που αναγράφεται σε ένα βιβλίο της συλλογής Ιωσήφ Μαύρου και ανακαλεί τα τραγικά γεγονότα του Ιουνίου 1821: «Και τόδε κτήμα πέφυκεν/ εμού του Καλλινίκου/ ξένον δε και αλλότριον να γένη/ δεν το θέλω, γιατί γιατ’ ήτονε/ εξ αρπαγής και έπεσε σε μένα/ και γιολουντέ το άρπαξα γιατ’ είμαι εις τα ξένα/. Ο εκ των κατακαϊμένων Μοσχονησίων Καλλίνικος/ τω καω κατά Ιούνιον».

Πράγματι η ενθύμηση αυτή είναι μεγάλης ιστορικής σημασίας, καθώς έχουμε τον Καλλίνικο, πιθανόν διασωθέντα από την καταστροφή του Μοσχονησιού, να διασώζει ένα βιβλίο που στο βρήκε στο δρόμο (γιολουντέ), πιθανόν λεία από την αρπαγή των υπαρχόντων των Μοσχονησιωτών, όταν βρισκόταν στα ξένα. Βέβαια τα ξένα, που αναφέρει ο Καλλίνικος μπορεί να είναι και η Μυτιλήνη, ή κάποιος άλλος κοντινός τόπος όπου θα εκτίθονταν σε πώληση η λεία του Μοσχονησιού και του Αϊβαλιού. Εντύπωση εξάλλου αποτελεί και η παράθεση της ημερομηνίας του γεγονότος (Ιούνιος 1821), δηλαδή ταυτόχρονα ή λίγο μετά από την καταστροφή του οικισμού.

Μια άλλη ενθύμηση δωρεάς βιβλίου προς το Αλληλοδιδακτικό σχολείο της Μόριας αναγράφεται σε ένα βιβλίο τυπωμένο στη Βιέννη το 1820 (Άτλας της Περιηγήσεως του Ν. Αναχάρσιδος...). Στον δεύτερο -λοιπόν- τόμο αλλά και στον τρίτο της σειράς αυτής αναγράφεται η παρακάτω ενθύμηση: «Ευστράτιος Φωτή. 14/7/1864. Τη βιβλιοθήκη του Αλληλοδιδακτικού σχολείου της Μώρειας, Ακίνδυνος Χρηστοφίδης εξ Αγιάσου». Για τα πρόσωπα αυτά δεν γνωρίζω τίποτε, ούτε για τα κίνητρα που ωθούν τον Αγιασιώτη Ακίνδυνο Χρηστοφίδη να δωρίσει το βιβλίο αυτό στο σχολείο της Μόριας. Σημειώνω εδώ ότι ο ίδιος έχει προσφέρει και άλλα βιβλία στο σχολείο, όπως δείχνουν άλλες παρόμοιες ενθυμήσεις, που δεν χρειάζεται να επαναλάβω.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα ενθύμηση, που μπορεί να μας δείχνει την κίνηση ενός βιβλίου, μέσω του κατόχου του, είναι η εκείνη του γνωστού λογίου Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων. Ο διαπρεπής, λοιπόν, λόγιος προσφέρει στον μητροπολίτη Σμύρνης Αθανάσιο ένα βιβλίο, του οποίου συγγραφέας είναι ο ίδιος, με την παρακάτω ενθύμηση: «Τω πανιερωτάτω και σεβασμιωτάτω μητροπολίτη αγίω Σμύρνης, κυρίω κυρίω Αθανασίω, ευλαβώς προσήνεγκεν ο συγγραφεύς». Το ενδιαφέρον λοιπόν στοιχείο είναι να εντοπίσει κανείς τη διαδρομή που κάνει το βιβλίο αυτό, από τη μητρόπολη Σμύρνης στη βιβλιοθήκη του Ιωσήφ Μαύρου, δεδομένου ότι και σε άλλα βιβλία της βιβλιοθήκης της Μόριας, δηλώνεται ως κάτοχος ο μητροπολίτης Σμύρνης Αθανάσιος. Μια άλλη ενθύμηση εξάλλου συνεχίζει την ιστορία του Αθανασίου, καθώς αναφέρει: «Εκ των του Σμύρνης Αθανασίου ηγοράσθησαν και οι δύω τόμοι από τον κυρ Μεθόδιον διά 70 γρόσια, 1849, Σεπτεμβρίου 15», ενώ παρακάτω δηλώνεται η ταυτότητα του Μεθοδίου που αγόρασε τα βιβλία: «1842, και τόδε συν τοις άλλοις υπάρχει καμού Μεθοδίου ιερομονάχου Κυπρέου και Κυκκότου».

Απίστευτες διαδρομές βιβλίων, που αλλάζουν χέρια για να καταλήξουν στη βιβλιοθήκη του Ιωσήφ Μαύρου στη Μόρια. Όλα αυτά όμως μπορούν να αποτελέσουν το αντικείμενο μιας άλλης πιο συστηματικής μελέτης, που θα αναληφθεί για τον Ιωσήφ Μαύρο, την προσωπικότητά του, τη δράση του και βέβαια τα βιβλία του.