«Ζωή είναι το άθροισμα των επιλογών μας», λέγει ο Γάλλος συγγραφέας, Αλμπέρ Καμύ. Η ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου επιβεβαιώνεται με τις επιλογές που κάνει. Τόσο στην ατομική, όσο και στη συλλογική μας ζωή, με τις επιλογές που κάνουμε καθορίζουμε το περιεχόμενο και την ποιότητα της ζωής μας: θέτουμε στόχους και χαράσσουμε κατευθύνσεις, αναλαμβάνουμε ή αναθέτουμε ευθύνες, διαμορφώνουμε τις σχέσεις μας με τους συνανθρώπους μας και την κοινωνία. Από το άθροισμα των επιλογών που κάνουμε ως άτομα είτε για προσωπικά είτε για ζητήματα που αφορούν στο κοινωνικό σύνολο εξαρτάται η προσωπική μας θέση μέσα στην κοινωνία και η πορεία μας στον κόσμο. Αλλά από το άθροισμα και τη συνισταμένη των ατομικών επιλογών , που κάνουμε ως πολίτες, εξαρτάται και η κατάσταση στην οποίαν βρίσκεται η κοινωνία μας, η θέση της και η πορεία της μέσα στον κόσμο.

Παρόμοια θέση προς την παραπάνω άποψη του Αλμπέρ Καμύ έχει διατυπώσει και ο Υπαρξιστής, Γάλλος φιλόσοφος, Ζαν Πωλ Σαρτρ, στα βιβλία του « Το είναι και το μηδέν» και στο « Ο Υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός». Ξεκινώντας ο Σαρτρ από την άποψη ότι δεν υπάρχει καμιά άνωθεν δύναμη που να περιορίζει την ανθρώπινη βούληση, καταλήγει στο ότι «Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος» και ως ελεύθερος κάνει τις επιλογές του, γι΄ αυτό «ο άνθρωπος είναι οι επιλογές του».

Σε μια ιδανική κοινωνία υπάρχει η ελευθερία της επιλογής για οτιδήποτε, λέγει ο Σαρτρ· όμως ο καθένας παίρνει την ευθύνη που του αναλογεί. Ο άνθρωπος που είναι ικανός να παίρνει αποφάσεις ελεύθερα δεν σημαίνει ότι μπορεί να αδιαφορεί για τις επιπτώσεις που θα έχουν οι αποφάσεις του πάνω στην κοινωνία, «αφού ο δρόμος προς την αλήθεια μπορεί να επιτευχθεί μόνον μέσω των άλλων».

Και κατά τον υπαρξιστή φιλόσοφο, λοιπόν, η ελευθερία του ανθρώπου δεν είναι απεριόριστη και ασύδοτη, αλλά είναι απόλυτα εναρμονισμένη με την κοινωνική ευθύνη, γι’ αυτό και συστήνει: «Πράξε, όπως θα ήθελες όλη η ανθρωπότητα να πράττει».

Ας δούμε, όμως, κατά πόσον στην πράξη και υπό ποιες προϋποθέσεις οι επιλογές των ανθρώπων και ειδικότερα, οι επιλογές των πολιτών μπορούν να εναρμονίζονται με το «κοινωνικό καλό».

Στη ζωή του ο άνθρωπος υπόκειται, ισοβίως, σε ένα πλήθος αναγκών, οι οποίες έχουν σχέση με την υλική και κοινωνική του επιβίωση. Η υπέρβαση αυτών των αναγκών είναι αδύνατη με άλλον τρόπο, παρά μόνον με την ικανοποίησή τους ή την υποταγή και τη συμβίωση του ανθρώπου με αυτές, καθότι «ανάγκα και θεοί πείθονται». Η εξυπηρέτηση, λοιπόν, αυτών των αναγκών δεσμεύει την ελευθερία της βούλησής του ανθρώπου και επιβάλλει δουλείες και εξαρτήσεις.

Εάν, όμως ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει παγιδευμένος μέσα σε ένα πλέγμα από διαρκείς ανάγκες, τότε πού βρίσκεται η αλήθεια στη σκέψη του Σαρτρ ότι « ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει ελεύθερος»; Η απάντηση, νομίζω, είναι ότι η ελευθερία του ανθρώπου συνίσταται στο ότι αυτός θα επιλέξει ποιες από τις ανάγκες του θα ικανοποιήσει, ποιον τρόπο θα επιλέξει να τις ικανοποιήσει, καθώς και με ποιες ανάγκες θα συμβιβαστεί και θα συμβιώσει. Και στο σημείο αυτό ενεργοποιείται και δοκιμάζεται το πνευματικό και ηθικό έρμα που διαθέτει, η πίστη σε αρχές και αξίες που αποτελούν το θεμελιακό στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικότητας και οι οποίες κατευθύνουν στην κοινωνική ζωή τον κάθε άνθρωπο- μέλος του κοινωνικού συνόλου. «Πράξε, όπως θα ήθελες να πράττει όλη η ανθρωπότητα», συμβουλεύει ο Γάλλος φιλόσοφος. Πράττε, δηλαδή, σύμφωνα με την συνείδηση της κοινωνικής ευθύνης που έχεις ως μέλος της κοινωνίας και ικανοποίησε τις προσωπικές σου ανάγκες, μέσα στα όρια της έννομης ελευθερίας.

Το ζήτημα της επιλογής γίνεται περισσότερο σύνθετο και δύσκολο στην αποσαφήνιση και οριοθέτησή του, όταν αυτό αφορά στις πολιτικές επιλογές.

Η επιλογή των αρχόντων από τους πολίτες- και εννοούμε, βέβαια, τους ελεύθερους πολίτες της δημοκρατικής Πολιτείας- απασχόλησε από την αρχαία εποχή τους φιλοσόφους και συνεχίζει να απασχολεί και τη σύγχρονη πολιτική σκέψη, από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως τον Καστοριάδη.

Κατά τον Πλάτωνα ο «ηγέτης» πρέπει να διαθέτει τις βασικές αρετές, οι οποίες πρέπει να κοσμούν τον κάθε άνθρωπο: φρόνηση ,σωφροσύνη, δικαιοσύνη, ανδρεία και επιπλέον ορθογνωμία και επιστημονική γνώση. « Αυτός που θα κληθεί να εφαρμόσει το πρότυπο του « αγαθού» στην πολιτειακή πραγματικότητα, λέγει ο Πλάτων, πρέπει να ενεργεί με βάση την φρόνηση και τη γνώση, να ξέρει να διακρίνει το καλό από το κακό, την αλήθεια από την πλάνη, το πραγματικό από το απατηλό». Γι’ αυτό ο Πλάτων θεωρεί ως καταλληλότερο άρχοντα τον φιλόσοφο, τον κάτοχο της σοφίας, αυτόν που συγκεντρώνει ως προσωπικότητα το σύνολο των παραπάνω αρετών. Και καταλήγει στην πρόταση: ή οι φιλόσοφοι πρέπει να γίνονται άρχοντες ή οι άρχοντες να φιλοσοφήσουν, να αποκτήσουν, δηλαδή, την τέλεια γνώση, τη σοφία.

Κατά τον Αριστοτέλη σκοπός της πολιτικής οργάνωσης της κοινωνίας είναι η ευδαιμονία των πολιτών. Και για την απόκτηση της ευδαιμονίας απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ηθική αρετή, την οποίαν ο Αριστοτέλης ορίζει ως « έξη» της ψυχής, η οποία έχει σχέση με τις επιλογές που κάνουμε τηρώντας τη « μεσότητα», το μέσον ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Στην πολιτική ζωή η ηθική αρετή που διαθέτει το άτομο ταυτίζεται με την πολιτική αρετή, η οποία εκδηλώνεται στην πράξη, στους λόγους και τα έργα των « πολιτών», τόσο των αρχόντων, όσο και των αρχομένων.

 Για να λειτουργεί, λοιπόν, ορθά και να ευδαιμονεί μια κοινωνία, είναι απαραίτητο οι άρχοντες να επιλέγονται με κριτήριο την πολιτική αρετή που έχουν, μέχρι τότε, επιδείξει ως πολίτες.

Ο Καστοριάδης θεωρεί ως δεδομένο ότι «δεν γνωρίζουμε πάντοτε ποιο είναι το καλό και ποιο είναι το κακό, ούτε στο ατομικό ούτε στο συλλογικό επίπεδο, αλλά δεν είμαστε καταδικασμένοι στο κακό ούτε στο καλό, γιατί μπορούμε, τις περισσότερες φορές, να επιστρέφουμε στον εαυτό μας, ατομικά και συλλογικά, να στοχαζόμαστε πάνω στις πράξεις μας, να τις επανεξετάζουμε, να τις διορθώνουμε και να τις επανορθώνουμε». Και αυτή η διαδικασία του συνεχούς αναστοχασμού των επιλογών μας, έχει ιδιαίτερη σημασία, όταν αφορά την επιλογή του ηγέτη, στον οποίον εμπιστευτήκαμε ή πρόκειται να εμπιστευτούμε την τύχη της χώρας μας και το μέλλον των παιδιών μας.

(Σε ένα επόμενο άρθρο μας θα εξετάσουμε εάν στην πράξη επιβεβαιώνεται η ελευθερία των πολιτικών επιλογών μας και υπό ποιες προϋποθέσεις μπορεί να εξασφαλιστεί αυτή η ελευθερία).