Πρόσφατα η εφημερίδα «Δημοκρατία» μάς επιφύλαξε μια ωραία έκπληξη. Συνόδευσε το φύλλο με το βιβλίο «Ψηλά βουνά», το αναγνωστικό του Ζαχαρία Παπαντωνίου, που είχε εκδοθεί πρώτη φορά το 1918.
Ήξερα πάνω κάτω περί τίνος πρόκειται, αλλά ποτέ δεν μου είχε πέσει στα χέρια, ούτε και είχα την τύχη να το διδαχτώ. Το διάβασα απνευστί -180 σελίδες- και με γοήτεψε.

Ο σκελετός της ιστορίας αφορά την αγροτική και τη μικροαστική ζωή της εποχής, και έχει εν ολίγοις ως εξής:

Μια ομάδα 26 αγοριών της πρώιμης εφηβικής ηλικίας αποφασίζουν στις διακοπές τους, να πάνε στα ψηλά βουνά της περιοχής τους (Ευρυτανία) και να περάσουν το καλοκαίρι μόνα τους φκιάχνοντας καλύβες, παίζοντας και ταυτόχρονα διαχειριζόμενα όλες τις βιοτικές τους ανάγκες.

Αυτό μου θύμισε με πόση λαχτάρα περιμέναμε και μεις το καλοκαίρι μόλις τελείωνε το ημερήσιο μπελόνιασμα (βελόνισμα) του καπνού, να στήσουμε εκεί γύρω τα δικά μας «τσαρδάκια».

Όλα τα διαδραματιζόμενα του βιβλίου είναι μια προσομοίωση, αλλά και ένα προανάκρουσμα της κανονικής ζωής των μεγάλων, που τόσο βιάζονται να μιμηθούν τα παιδιά.

Στην αρχή της ιστορίας, τα παιδιά ειδοποιούνται να ξεκινήσουν το ταξίδι τους από τρεις φωτιές αναμμένες στο βουνό (να, και οι αρχαίες φρυκτωρίες!).
Κάθε μέρα βρίσκονται μπροστά στην ανάγκη της κοινής προσπάθειας και σμιλεύονται στο συνεργατισμό.
Δεν υπάρχει παιδαγωγική ιδέα και σπουδαία αξία της ζωής, που να μην παρελαύνει μέσα στο βιβλίο.
Τα παιδιά εξοπλίζουν τις καλύβες τους με όλα τα χρειώδη, καταμερίζουν τις διάφορες καθημερινές εργασίες και φροντίζουν ακόμα και έργα υποδομής, όπως η διάνοιξη ενός δρομίσκου.

Έρχονται σε επαφή με τους Βλάχους τσοπάνηδες της περιοχής, που τα προμηθεύουν γάλα, τυρί και κότες, καθώς και με τη μυλωνού, που τους αλέθει στάρι στο νερόμυλο.
Αναγνωρίζουν έμπρακτα την αξία και την ωφέλεια όλων των ζώων, άγριων και οικόσιτων, και πάνω απ’ όλα τον ανεκτίμητο θησαυρό του δάσους, του δάσους που μας προσφέρει σπουδαία αγαθά, που ούτε τα φανταζόμαστε.

Είναι με μαστοριά γραμμένο το βιβλίο και σε πάμπολλες εικόνες, όπως του ουρανού, του ήλιου, των σκιών του δάσους και του φλύαρου γαλαζοπράσινου νερού στο ρέμα της «Ρούμελης», ξεχειλίζει από λυρισμό.
Η γλώσσα είναι όμορφη και άψογη δημοτική, όπως την ξέρουμε στα καλύτερα της λογοτεχνίας μέχρι σήμερα, και να σκεφτεί κανείς ότι βρισκόμαστε ακόμα στο 1918.

Ελάχιστες οι διαφορές με τη σημερινή (όπως για παράδειγμα το «η» και το «ω» της υποτακτικής που έχουν εκλείψει) και ελάχιστα τα λάθη, που ίσως είναι και ορθογραφικά. Βέβαια στην συντακτική ομάδα εκτός από το Ζαχαρία Παπαντωνίου (1877-1940) συμμετέχουν ο λογοτέχνης και χρονογράφος Παύλος Νιρβάνας (1866-1937), αλλά και ο πατέρας της σύγχρονης γλωσσολογίας και αναμορφωτής της ελληνικής γλώσσας, Μανώλης Τριανταφυλλίδης (1883-1959).

Εκθειάζεται η οικογενειακή ζωή (στην οικογένεια των Βλάχων), η έννοια του γάμου (με τον ωραίο γάμο της Αφρόδως, της κόρης του τσοπάνη) και το γνήσιο θρησκευτικό συναίσθημα με την εκφρασμένη ανάγκη των παιδιών να εκκλησιαστούν στο μοναστήρι του Αϊ-Λια. Ό,τι σπουδαίο πρέπει να διδαχτεί ένα παιδί, υπάρχει μέσα σ’ αυτό το βιβλίο με τη θαυμάσια σκηνοθεσία μιας ολοκληρωμένης παιδικής ιστορίας.

Το βιβλίο είναι ένα αριστούργημα παιδαγωγικής και δεν είναι τυχαίο ότι στη συντακτική ομάδα συμπεριλαμβάνεται και ο μέγιστος των σύγχρονων Ελλήνων παιδαγωγών, ο Δ. Δελμούζος (1880-1956). Να σκεφτεί ακόμα κανείς, με πικρία, ότι το βιβλίο με τα τόσα εθνικοθρησκευτικά νοήματα γράφτηκε τέσσερα μόλις χρόνια μετά την πολύκροτη δίκη των «αθεϊκών»(!) στην οποία κύριος κατηγορούμενος ήταν ο Δελμούζος, που προσπάθησε να εξυψώσει εκπαιδευτικά τη γυναίκα της εποχής του με το ονομαστό παρθεναγωγείο του Βόλου.

Κατήγοροι ήταν ένας οπισθοδρομικός μητροπολίτης (ο Δημητριάδος Γερμανός), ένας δημοσιογράφος και εμπαθής γλωσσαμύντωρ (ο Δημοσθένης Κούρτοβικ) και πλήθος εξαγριωμένου λαού. Στη δίκη αθωώθηκαν όλοι οι κατηγορούμενοι, έμεινε όμως στην ιστορία, να μας υπενθυμίζει με ποιον απηνή τρόπο ο κόσμος αντιμετωπίζει τους ευεργέτες του.

Θα πει τώρα κάποιος, καλό φαίνεται το βιβλίο, αλλά είναι έξω από τις συνήθειες και τα τεχνολογικά μαραφέτια της σημερινής εποχής, ωστόσο πιστεύω ότι δεν άλλαξε μέχρι σήμερα ο τρόπος που ακούει ένα παιδί τα παραμύθια, που μαγεύεται από μιαν ανατολή του ήλιου, που δροσίζεται με το κρυστάλλινο νερό μιας φλέβας, που σώζει ένα ανήμπορο ζώο και που ενώνει τις δυνάμεις του με τα άλλα παιδιά ώστε να καταφέρουν κάτι ωραίο και δύσκολο.

Το βιβλίο κορυφώνεται και κλείνει με το σπουδαιότερο παιδαγωγικό μήνυμα όλων των εποχών: ο μικρός τσοπανάκος, ο Λάμπρος, κατάφερε να ξεπεράσει τις ντροπές του, αλλά προπαντός να λυγίσει την αντίδραση των γονιών του και στρώθηκε με μιαν ανείπωτη λαχτάρα μαζί με τα παιδιά του καλοκαιριού, να μάθει τα πρώτα του γράμματα. Το αποτέλεσμα ήταν, μετά από χρόνια, αυτό το φοβισμένο τσοπανόπουλο να γίνει ένας ιδανικός δάσκαλος (!).

Με τέτοια συγγράμματα και τόσο φωτισμένους ανθρώπους, έφτασε η χώρα μας μέχρις εδώ που έφτασε. Το ανησυχητικό είναι πως ό,τι δομήθηκε, έχει αρχίσει αργά και σταθερά να αποδομείται.
Το βιβλίο επιχειρήθηκε τρεις φορές (1922, 1963, 1975) να επανέλθει στο κόρπους της δημόσιας εκπαίδευσης μιας και όλοι μέχρι σήμερα το θεωρούν αριστούργημα, ωστόσο πολεμήθηκε λυσσαλέα από την οργανωμένη και φίλα προσκείμενη στην εκάστοτε εξουσία, αντίδραση. Το 1921 μάλιστα ο αντιβενιζελικός καθηγητής πανεπιστημίου Α. Σκιας, πρόεδρος άθλιας επιτροπής, αποφάσισε να καεί το σύγγραμμα στην πυρά, όπως κάηκαν πολλά ρηξικέλευθα προϊόντα του πνεύματος στο διάβα όλης της ιστορίας, από το σοφιστή Πρωταγόρα μέχρι τον Κάφκα και το Λασκαράτο… Είχε τη μοίρα όλων των σημαντικών βιβλίων που έγιναν κατά καιρούς το κόκκινο πανί της εξουσίας.

Στο τέλος όμως νίκησε, γιατί όπως είπε και ο Αμερικανός φιλόσοφος και ποιητής Ραλφ Έμερσον (1803-1882) -που γνώρισε και ο ίδιος στο πετσί του την αντίδραση- «Κάθε βιβλίο που καίγεται, φωτίζει τον κόσμο»!