Είναι γεγονός ότι οι γνώσεις μας για πολλά ιστορικά ζητήματα τουλάχιστον για την περίοδο της Τουρκοκρατίας, είναι σε πολύ καλό επίπεδο, ενώ για άλλα είτε είναι ατελείς ή ακόμα και στρεβλές. Βέβαια, αυτή είναι και η ουσία της ιστορικής επιστήμης, ότι δηλαδή προχωρά συνεχώς βάσει νέων τεκμηρίων, βάσει νέων θεωρητικών συλλήψεων, στην παραγωγή νέας γνώσης.

Ένα από τα μεγάλα θέματα που έχει τεθεί από την αρχαιότητα ακόμα, είναι και το θέμα της δουλείας, το οποίο για ορισμένες κοινωνίες και περιόδους θεωρείται σχεδόν κανονικότητα, όπως λ.χ. στην Αθήνα της Κλασσικής Περιόδου. Όμως εκείνο που σχεδόν φαίνεται αδιανόητο, είναι το γεγονός ότι υπάρχουν μαρτυρίες ότι υπήρχαν σκλάβοι σε χριστιανικά σπίτια της Τουρκοκρατίας, δηλαδή σε οικογένειες ενός λαού που βρισκόταν υπό κατοχή. Τούτο φυσικά σημαίνει, παράλληλα, και μια αδιαμφισβήτητη ανάπτυξη ορισμένων χριστιανικών οικογενειών, επειδή βέβαια δε νοείται υπηρεσία σκλάβων σε φτωχές οικογένειες. Αλλά ας παρουσιάσουμε ορισμένες μαρτυρίες για την ύπαρξη σκλάβων σε χριστιανικά σπίτια της Μυτιλήνης. Πηγή μας και πάλι, ο πολύτιμος κώδικας Α΄ της Ι.Μ. Μυτιλήνης.

Στις 3 Αυγούστου 1727 καταγράφεται στον κώδικα η διαθήκη του μητροπολίτη Μυτιλήνης Καλλινίκου, ο οποίος διευθετεί τα υπάρχοντά του και τις υποχρεώσεις του. Στο κείμενο της διαθήκης του περιλαμβάνεται και η αναφορά: «Τον Γιαννάκη σκλαβάκον μου βίου παντός ελεύθερον, του αφίνω και γρόσια εκατόν».

Στις 19 Απριλίου 1730 καταγράφεται στον κώδικα η ομολογία της Σερβάγιας, χήρας του Αναστασίου Κορωνίου, ότι έλαβε το μερίδιό της καθώς και το μερίδιο των παιδιών από την πατρική περιουσία. Ανάμεσα στα πράγματα που καταγράφονται ότι πήρε η Σερβάγια, υπάρχει και «σκλάβος με δύο μουλάρια».

Στις 17 Σεπτεμβρίου 1745 καταγράφεται η διαθήκη του Αποστόλη Καρακάση, ο οποίος είναι κάτοχος πολύ μεγάλης περιουσίας. Ανάμεσα στα άλλα περιουσιακά στοιχεία, περιλαμβάνεται και η ρητή αναφορά: «Ο Γιάννης ο σκλάβος μου να δουλεύση τρεις χρόνους μέσα στο οσπήτη της γυναικός μου και τα παιδιά μου και καλά τελειόνωντας η διορία των τριών χρόνων να είναι ελεύθερος, να μην έχη κανής εξουσίαν να τον αληκοντήση. Και οπόταν περάση η διορία και ελευθερωθή, να πέρνη και το ένα του μουλάρη να είναι εδικόν του.»

Αυτές είναι οι τρεις και μόνες περιπτώσεις ρητής αναφοράς σε σκλάβους που συναντούμε στον κώδικα της Μυτιλήνης και με βάση τις οποίες φυσικά και δεν μπορούμε να σχηματίσουμε καλή εικόνα του φαινομένου. Είναι όμως αναμφίβολο ότι πρόκειται για ένα είδος δουλείας, της οποίας όμως δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά, δηλαδή αν οι δούλοι είναι χριστιανοί, αν είναι Έλληνες ή εκχριστιανισμένοι ξένοι, ποια είναι η προέλευσή τους.

Στην περίπτωση του μητροπολίτη είναι φανερό ότι μάλλον πρόκειται για υπηρέτη, ενώ στις δύο άλλες περιπτώσεις τα μουλάρια δηλώνουν βέβαια αγροτικές δουλειές. Ωστόσο είναι γεγονός ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και στις δύο τουλάχιστον περιπτώσεις, ρητά δηλώνεται ότι λαμβάνεται πρόνοια για τη μελλοντική απελευθέρωσή του, γεγονός που βέβαια δηλώνει μια άλλου τύπου συμπεριφορά και όχι μεταβίβαση από το ένα μέλος της οικογένειας στο άλλο. Και πάντως να θυμόμαστε ότι βρισκόμαστε στα μέσα του 18ου αιώνα…