Ξεφυλλίζοντας το καινούργιο βιβλίο του Παναγιώτη Σκορδά «Αδιάντροπα του Κλήδονα» (Μυτιλήνη 2017, εκδόσεις «Μύθος»), θυμήθηκα τα τελετουργικά σκώμματα του αρχαίου κόσμου και ιδιαίτερα την πομπή των ελευσίνιων μυστηρίων, όπου τα ξετσίπωτα και οι βωμολοχίες βρίσκονταν μεν στις παρυφές της επίσημης εορτής αλλά, ως παράλληλες συνιστώσες του ανεπίσημου εορταστικού τυπικού, αποτελούσαν σταθερό σημείο αναφοράς. Το γέλιο, η σάτιρα, ο σαρκασμός ή και ο αυτοσαρκασμός ακόμη συγκροτούν ένα τεράστιο κεφάλαιο του λαϊκού μας πολιτισμού οδηγώντας υποδορίως (ίσως και αφανώς) σε εξαγνιστικές πρακτικές και σε αρχέγονες αντιλήψεις για τη διατήρηση της ισορροπίας του κόσμου. Ξαφνιάζεται ο σημερινός αναγνώστης ακούγοντας για τα «αδιάντροπα του κλήδονα», δηλαδή τις φράσεις και τα αυτοσχέδια άσματα που συνοδεύουν μια γιορτή της οποίας ο κύριος ρόλος -ή τουλάχιστον ο γνωστότερος- είναι μαντικός. Και ξαφνιάζεται γιατί σήμερα ο κλήδονας είναι γνωστός κυρίως στην αναπαραστατική του μορφή, ως εκσυγχρονισμένη αναβίωση ενός κόσμου που ερμήνευε αλλιώς τα πράγματα, που απέδιδε συμβολικό χαρακτήρα στις εθιμικές πυρές, που γνώριζε να μεταπλάθει την αγωνία σε τελετή και την τελετή σε λαϊκό πανηγύρι.

Ο λόγος, λοιπόν, για ένα βιβλίο κι ένα συνοδευτικό CD που δεν διασώζουν μόνο το άρωμα μιας άλλης εποχής αλλά αποτελούν και υλικό για μα γενικότερη μελέτη του κλήδονα στον ελληνικό χώρο. Ο συγγραφέας του, ο Παναγιώτης Σκορδάς, είναι φιλόλογος με σπουδαία δράση στα πολιτιστικά πράγματα του νησιού του και επίσης σημαντικό έργο (άρθρα, ομιλίες, ραδιοφωνικές παραγωγές, βιβλία, ανακοινώσεις σε συνέδρια). Πρόκειται για μια πρωτότυπη καταγραφή τοπικών εθίμων που, σε πολλά σημεία, διατηρούν τη φρεσκάδα της προφορικής αφήγησης και αποκαλύπτουν τις απαρχές ενός πολιτισμού ριζωμένου στη συμβολική σκέψη των ανθρώπων.

Αξιοποιώντας δυο παλιότερες λαογραφικές συλλογές ο ακούραστος φιλόλογος από την όμορφη Μυτιλήνη καταγράφει, διασώζει μαρτυρίες και μνήμες από παλιότερες εποχές, ανιχνεύει καταβολές, μελετά και ερμηνεύει φαινόμενα. Γιατί, εκτός από τις δυο συλλογές που παραθέτει (Βάσου Βόμβα και Ακινδύνου του Σκωπτικού), ο Παναγιώτης συγκέντρωσε τις γραπτές πηγές, μελετήματα και άρθρα διάσπαρτα, μελέτησε, τεκμηρίωσε την εργασία του με πλήθος παραπομπών και βιβλιογραφικών αναφορών, επισήμανε τις παραλλαγές του εθίμου και μας προσφέρει τις τοπικές αποχρώσεις του εθίμου με παραστατικότητα και ζωντάνια.

Οι θερινές τροπές του ήλιου αποτελούσαν κρίσιμη καμπή στον κύκλο του χρόνου και οι άνθρωποι προσπαθούσαν παλιότερα με συμβολικές πράξεις και τελετουργικά δρώμενα να εξευμενίσουν τις παντοδύναμες υπερφυσικές δυνάμεις που καθορίζουν την πορεία του κόσμου. Ο κλήδονας είναι ένα κομμάτι (ίσως το πιο σημαντικό) ενός εθιμικού τυπικού που έχει στο επίκεντρό του τη μεγάλη γιορτή του Προδρόμου (έξι μήνες πριν από τη γέννηση του Χριστού).

Στον λαϊκό μας πολιτισμό το «αδιάντροπο» δεν αποτελούσε συνήθως στοιχείο της καθημερινότητας· εκφερόταν σε συγκεκριμένες ημέρες του χρόνου, σε συγκεκριμένες εορτές, και κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, πάντα στο πλαίσιο κάποιας λαϊκής τελετουργίας.

Ανοίξετε τουν κλήδονα να βγει η χαριτουμένη

να βγει η ψ. με τα μαλλιά σα νύφη στουλισμένη

λέει ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δίστιχα που καταχωρούνται στο βιβλίο.

Τα διαβάζεις όλα τούτα και σκέφτεσαι τις μικρές συνάξεις στις γειτονιές, τον μαντικό μα και λυτρωτικό χαρακτήρα, την αγωνία της προσμονής, τη χαρά και την απογοήτευση, το τελετουργικό γέλιο που ερχόταν σ’ εναλλασσόμενους κυματισμούς να επιβεβαιώσει τον κοινωνικό χαρακτήρα του εθίμου.

Και κάτι τελευταίο: Το βιβλίο του Σκορδά εκδόθηκε από έναν τοπικό εκδοτικό οίκο με την ελκυστική ονομασία «Μύθος». Χάρηκα διαβάζοντας τους τίτλους των έργων που έχει εκδώσει μέχρι σήμερα, αλλά κι εκείνων που σχεδιάζει να εκδώσει προσεχώς. Οι τοπικοί εκδοτικοί οίκοι δεν ανταγωνίζονται τους λεγόμενους «μεγάλους» του κέντρου, αγωνίζονται μόνο. Κι αγωνίζονται για να προσφέρουν στις μικρές ελληνικές πατρίδες, για ν’ αναδείξουν τις ιδιαιτερότητες των τοπικών πολιτισμών, για ν’ αποτελέσουν ανάσες ζωής σε τόπους που κινδυνεύουν από πολλαπλές πολιτισμικές ισοπεδώσεις...

* Ο Νίκος Ψιλάκης είναι δημοσιογράφος, λαογράφος-ερευνητής και συγγραφέας πολλών βιβλίων μεταξύ των οποίων τα βραβευμένα: «Ο πολιτισμός της ελιάς», «Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης», «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη. Έθιμα στον κύκλο του χρόνου», Βυζαντινές εκκλησίες και μοναστήρια της Κρήτης» κ.ά.