Ήδη πριν από την εμφάνιση της ψυχολογίας ως επιστήμης, είχε καταγραφεί ενδιαφέρον για το φαινόμενο κατά το οποίο ένα άτομο δείχνει να αλλάζει προσωπικότητα. Ένα από τα πρώτα γνωστά παραδείγματα προέρχεται από τη δεκαετία τού 1770, όταν ο διάσημος Γερμανός γιατρός Franz Anton Mesmer δέχτηκε την επίσκεψη μιας νεαρής τυφλής πιανίστριας, ονόματι Maria - Theresia Paradis. Ο Mesmer εφάρμοσε τις ιδιαίτερες θεραπευτικές του μεθόδους, που βασίζονταν στο μαγνητισμό, και φαίνεται ότι η κοπέλα άρχισε όντως να θεραπεύεται. Εντελώς ανεξήγητα, όμως, δεν μπορούσε πια να παίξει πιάνο τόσο καλά. Και επειδή η οικογένειά της ήταν οικονομικά εξαρτημένη από το ταλέντο της, αποφάσισαν να διακόψουν τη θεραπεία.

Το σύνδρομο πολλαπλής προσωπικότητας - ή Διασχιστική Διαταραχή της Ταυτότητας (Dissociative Identity Disorder, DID) - είναι η επιστημονική ονομασία για το φαινόμενο που είναι περισσότερο γνωστό ως διχασμένη προσωπικότητα. Πρόκειται για μια ψυχιατρική πάθηση στην οποία ο ασθενής επιδεικνύει πολλές και διαφορετικές προσωπικότητες και τρόπους συμπεριφοράς έναντι του περιβάλλοντός του. Ο ίδιος ο ασθενής, όταν βρίσκεται σε μια από αυτές τις «καταστάσεις προσωπικότητας», όπως λέγονται, δε θυμάται τις υπόλοιπες.

Μελέτες δείχνουν ότι σήμερα έως και το 10% των ψυχιατρικών ασθενών στις ΗΠΑ πάσχει από DID. Άλλες έρευνες πάντως δείχνουν ότι το ποσοστό αυτό στην Κίνα, για παράδειγμα, είναι μόλις 0,4%. Είναι δύσκολο να υπάρξει μια ακριβής εκτίμηση για το πόσοι άνθρωποι πάσχουν από DID, μια που για την εν λόγω ασθένεια εύκολα γίνεται λανθασμένη διάγνωση. Συχνά εκλαμβάνεται σα σχιζοφρένεια ή σα διπολική διαταραχή. Οι μεγάλες διαφορές που παρατηρούνται όσον αφορά τη συχνότητα εμφάνισης της διαταραχής από χώρα σε χώρα, δείχνουν ότι η διάγνωση εξαρτάται και από πολιτισμικούς παράγοντες.

Δύο τύποι αυτεπίγνωσης
Ο Αμερικανοπορτογάλος νευρολόγος Antonio Damasio, ένα από τα μεγάλα ονόματα της νευρολογικής έρευνας για την προσωπικότητα, προτείνει στη θεωρία του περί σωματοποιημένης αίσθησης ένα μοντέλο ερμηνείας του φαινομένου της πολλαπλής προσωπικότητας.

Ο Damasio εξηγεί ότι ο άνθρωπος, από νευρολογικής απόψεως, έχει δύο επίπεδα αυτεπίγνωσης: Το ένα το ονομάζει «πυρηνικό εγώ» και το άλλο «αυτοβιογραφικό εγώ». Και ενώ το πυρηνικό εγώ συνδέεται με τη σωματαίσθησή μας, το αυτοβιογραφικό εγώ συγκροτείται από βιογραφικά δεδομένα και πιθανότατα επηρεάζεται περισσότερο από το περιβάλλον σε σχέση με το πυρηνικό εγώ μας. Γι’ αυτό και είναι πιθανόν οι πάσχοντες από DID να διαθέτουν περισσότερα από ένα αυτοβιογραφικά εγώ, τα οποία προκαλούνται από το περιβάλλον να εμφανιστούν.

Σύμφωνα με τη θεωρία τού Damasio, το αυτοβιογραφικό εγώ είναι συνδεδεμένο με τη μνήμη μας και δομημένο από τις αναμνήσεις μας. Μπορεί, για παράδειγμα, να απορρέει από συναισθηματικά βιώματα σχετικά με την οικογένεια, από γνώσεις που αποκτήσαμε στο σχολείο και από κοινωνικές σχέσεις σχετικές με την εργασία μας. Αυτές οι αναμνήσεις συνδέονται μεταξύ τους και μετατρέπονται σε ιστορίες για το ποιοι είμαστε.

Καθώς διαθέτουμε ένα τεράστιο πλήθος από αναμνήσεις, που μπορούν να συνδυαστούν με ακόμη περισσότερους τρόπους, υπάρχει η δυνατότητα να δημιουργούμε επίσης πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους αυτοβιογραφικά εγώ. Γι’ αυτό και μια αυτοβιογραφική ιστορία που στηρίζεται, για παράδειγμα, σε βιώματα από την οικογένεια, μπορεί να μην ταιριάζει με μια άλλη, που έχει ενδεχομένως τις ρίζες της σε συμβάντα από το φιλικό κύκλο.

Συνεπώς, ένα άτομο μπορεί κάλλιστα να είναι γεμάτο από αγάπη και στοργή για την οικογένειά του, αλλά να συμπεριφέρεται εντελώς τυχοδιωκτικά σε ό,τι αφορά τους φίλους του. Αυτά τα δύο διαφορετικά εγώ, ή προσωπικότητες, μπορούν να προέρχονται - σύμφωνα πάντα με τη θεωρία του Damasio - από διαφορετικά αυτοβιογραφικά εγώ. Το πρόβλημα για τους ασθενείς με DID είναι ότι δεν μπορούν να θυμηθούν τι κάνουν με τη μία προσωπικότητα όταν βρίσκονται στην άλλη και, συνεπώς, δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε όλα τα αυτοβιογραφικά εγώ. Για μας τους υπόλοιπους, όμως, το να έχουμε περισσότερες προσωπικότητες προς χρήση μπορεί να είναι πλεονέκτημα.

Χρησιμοποιείστε όλες τις προσωπικότητές σας
Η Αγγλίδα δημοσιογράφος επιστημονικών θεμάτων Rita Carter συνέλεξε στο βιβλίο της «Multiplicity» αποδείξεις ότι όλοι μας επιδεικνύουμε διαφορετικές προσωπικότητες σε διαφορετικές περιστάσεις και ότι αυτό το χαρακτηριστικό είναι πολύ χρήσιμο στη σύγχρονη ζωή. Μεταξύ άλλων, αναφέρει ότι μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα η ανικανότητά μας να αποποιηθούμε το γονικό μας ρόλο όταν είμαστε με φίλους, ή την επαγγελματική μας συμπεριφορά όταν παίζουμε με τα παιδιά μας.

Η Carter βλέπει το αυτοβιογραφικό εγώ τού Damasio σαν ένα μέσο και συνιστά να χρησιμοποιούμε όλες τις προσωπικότητές μας. Αντί λοιπόν να προσπαθούμε να ανάγουμε τις αντιφατικές μας προσωπικότητες σε μία και μοναδική, συνεκτική δομή, στο «αληθινό εγώ» μας, η Carter υποστηρίζει ότι θα πρέπει να είμαστε ευτυχείς για όλες τις προσωπικότητές μας και να τις χρησιμοποιούμε δημιουργικά, προκειμένου να παίρνουμε ό,τι καλύτερο υπάρχει από τις διαφορετικές καταστάσεις στις οποίες ζούμε και κινούμαστε.

Η πολλαπλή προσωπικότητα είναι ένα φαινόμενο που διχάζει τους ερευνητές. Οι τομογραφίες δείχνουν ότι η DID είναι μια μετρήσιμη κατάσταση στον εγκέφαλο ορισμένων ασθενών με τραυματικές εμπειρίες. Για τους περισσότερους από εμάς τους υπολοίπους, όμως, η οικοδόμηση πολλαπλών «εγώ» είναι μια υγιής στρατηγική σε μια κατακερματισμένη ζωή.

* ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ 'SCIENCE ILLUSTRATED'