Πρόσφατα διάβασα το νεοκδοθέν βιβλίο του Κωνσταντίνου Καμπουρίδη «Η Λέσβος τον 16ο αιώνα». Στο παρακάτω κείμενο θα προσπαθήσω να σας μεταφέρω συγκεντρωτικά στοιχεία που αφορούν το Σκαλοχώρι.

Πρώτα λίγα λόγια για το βιβλίο: Ο Κωνσταντίνος Καμπουρίδης, αφού πραγματοποίησε σχετική έρευνα στην Κωνσταντινούπολη, μετέφρασε, μελέτησε τα φορολογικά κατάστιχα των Οθωμανών τον 16ο αιώνα και έγραψε το παραπάνω βιβλίο. Πρόσφερε με αυτόν τον τρόπο σημαντικά στοιχεία στη μελέτη της ιστορίας του νησιού εκείνης της εποχής. «Τα οθωμανικά κατάστιχα αναγνωρίζονται σήμερα ως απαράμιλλες ιστορικές πηγές», αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου του.

Στο βιβλίο του των 750 σελίδων, εκτός των άλλων περιλαμβάνει ένα ιστορικό περίγραμμα της οθωμανικής κατάκτησης του νησιού το 1462, τους φορολογικούς κανονισμούς, τη διοικητική διαίρεση του νησιού, τους οικισμούς και τον πληθυσμό, την παραγωγική δομή, τα φορολογικά έσοδα, τα μοναστήρια, τα ονόματα των κατοίκων, το ίδιο το οθωμανικό κατάστιχο και ένα μεγάλο πλήθος άλλων πληροφοριών της εποχής εκείνης. Tο βιβλίο μπορεί να βάλει έτσι ένα σημαντικό κρίκο στη γνώση της ιστορίας. Μπορεί ακόμη να αποτελέσει μια σημαντική βάση και αφορμή για περαιτέρω ερεύνα.

Γράφει ο Κ. Καμπουρίδης: «Στα μέσα του 16ου αιώνα, η περιφέρεια της Λέσβου αποτελούνταν από οκτώ διοικητικές ενότητες ή επαρχίες. Κατά κανόνα οι διοικητικές αυτές διαιρέσεις έπαιρναν το όνομα της μεγαλύτερης πόλης που βρισκόταν στα όριά τους. Οι πόλεις αυτές ήταν, επίσης, έδρα των διοικητικών, δικαστικών και στρατιωτικών αρχών της επικρατείας.

1. Επαρχία Μολύβου

2. Επαρχία Καλλονής

3. Επαρχία Ερεσού

4. Επαρχία Μυτιλήνης

5. Επαρχία Κεραμείων

6. Επαρχία Γέρας

7. Επαρχία Βασιλικών

8. Επαρχία Κόρακα».

Ο κ. Καμπουρίδης γράφει ότι το Σκαλοχώρι στα 1548 αναφέρεται ως Agridya, «Αγρίδια», και είναι οικισμός της επαρχίας Ερεσού. Γειτνιάζει με τους Αγίους Θεοδώρους, την Ανεμώτια, την Τσιχράντα. Παρ’ όλη την προσπάθειά μου, δεν κατάφερα να εντοπίσω μια τοποθεσία που σήμερα να μοιάζει στο όνομα ή με το όνομα Αγρίδια. Σημαντικά οικιστικά ευρήματα υπάρχουν αρκετά στη γύρω περιοχή, κανένα όμως με τέτοιο όνομα ή παραπλήσιο. Φαίνεται πάντως πως τα Αγρίδια κατέχουν μεγάλη αγροτική περιοχή. Ο πληθυσμός το 1548 ανέρχεται σε 547 εστίες χριστιανών και μιας μουσουλμανικής. Είναι το τέταρτο σε μέγεθος χωριό-πόλη στο νησί μετά τη Μυτιλήνη, το Μόλυβο και την Ερεσό. Περιλαμβάνει 283 οικογένειες, 185 ανύπαντρους και 79 χήρες.

Γραφεί ο κος Καμπουρίδης: «Τα Αγρίδια (Agridya) ήταν ο δεύτερος σε μέγεθος οικισμός της περιφέρειας της Ερεσού με 547 χριστιανικές εστίες και μια μουσουλμανική. Η ίδια ονομασία παραπέμπει στη λέξη αγρίδια, που είναι κατάλοιπο ορολογίας από τη βυζαντινή εποχή και δηλώνει την οικιστική ενότητα που σχηματίστηκε από χωρικούς που θέλησαν να μεταφέρουν την κατοικία τους μακριά από το πόλισμα. Το 1581, ο οικισμός καταγράφεται ως “χωριό Αγρίδια, άλλο όνομα Κεραμέας” (Karye-I Agridya nam-I digger Comlekci), αλλαγή η οποία πιθανότατα δείχνει και μετακίνηση του αρχικού οικισμού Agridya στη νέα θέση (ίσως για το λόγο αυτό τα Αγρίδια δεν σημειώνονται με συνοικίες -mahalle- όπως θα δικαιολογούσε το πληθυσμιακό μέγεθος του οικισμού…). Η λέξη Comlekci στα Τουρκικά σημαίνει τον κεραμέα, αυτόν που φτιάχνει πήλινα αγγεία, και η λέξη τσουκάλι, από την όποια προέρχεται η παλιά ονομασία Τσουκαλοχώρι, σημαίνει ακριβώς το στρογγυλό πήλινο σκεύος. Επομένως, ο οικισμός Agridya είναι το Τσουκαλοχώρι που μετονομάστηκε σε Σκαλοχώρι.

Ο οικισμός κατέγραψε μικρή φορολογική πρόσοδο αναλογικά με τον πληθυσμό του, 27.901 άσπρα, αφού η καλλιέργεια σιτηρών -όπως αναφέρθηκε- δεν ήταν εκτεταμένη. Παράλληλα, στην ευρύτερη περιοχή λειτουργούσαν τέσσερα μοναστήρια, του Αγίου Αντωνίου, του Αγίου Ανδρέα, του Αγίου Βλάση και Καλαμινού. Ένα μικρό κρίνοντας από την πρόσοδο που απέδιδε Ιχθυοτροφείο (dalyan), 28 υδρόμυλοι και 8 ελαιοτριβεία (asyad-izeytun). Η δεκάτη του μούστου (sira) ήταν από τις μεγαλύτερες στο νησί, στις δε δραστηριότητες των κάτοικων των Αγριδίων καταγράφηκε ακόμη φορολόγηση από παραγωγή πίσσας και από βαλανίδια».

Ο Μητροπολίτης Μηθύμνης Γαβριήλ γράφει περί το 1620 αναφερόμενος στο Σκαλοχώρι: «Εκ δεξιών δε πόρρω προς θάλασσαν αρκτώαν, ετέρα λεγομένην Τζουκαλοχώρι, οιονεί Χυτροκώμη, τζουκάλια γάρ λέγουσι τας χύτρας κοινήν φράση και εκεί ποιούσι και τας χύτρας και πάντα τα σκεύη τα πήλινα. Έχει εκκλησίας τέσσαρας της Αγίας Θεοτόκου, των Αρχαγγέλων, της Αγίας Βαρβάρας, και του Αγίου Γεωργίου, οίκους Χριστιανών διακοσίους αγαρηνούς πλείστους και επί κακία σεμνυνόμενους και μασγίδιον. Ύδατα και αήρ υγιέστατα».

Το δεύτερο μέρος, που θα ακολουθήσει, θα αναφέρεται στις περιοχές γύρω από το Σκαλοχώρι αλλά και στην αγροτική παραγωγή του χωριού στα 1548.