Παναγιώτης Ευστρατιάδης- Στέφανος Κουμανούδης, Ἐκδρομὴ εἰς Θίσβην.

Στις 11 και 12 Δεκεμβρίου 2015 διοργανώθηκε στην Αθήνα Επιστημονικό συμπόσιο προς τιμήν του Παναγιώτη Ευστρατιάδη για τα 200 χρόνια από την γέννησή του με τίτλο «’Επιστημονικὸ συμπόσιο εἰς μνήμην τοῦ γενικοῦ ἐφόρου τῶν ἀρχαιοτήτων Παναγιώτου Εὐστρατιάδου (1815-1888)». Συνδιοργανωτές του συμποσίου ήταν το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, η Ελληνική Επιγραφική Εταιρεία και η Ένωση Αρχαιολόγων Ελλάδας.

Ο Π. Ευστρατιάδης, καταγόμενος από τον Μανταμάδο της Λέσβου, κατέκτησε ένα από τα πιο νευραλγικά δημόσια αξιώματα του νεοσύστατου νεοελληνικού κράτους, εκείνο του γενικού εφόρου αρχαιοτήτων κατά την εικοσαετία 1864-1884. Το διοικητικό, αρχαιολογικό και επιγραφικό του έργο στην πιο περίπλοκη και εχθρική για την αρχαιολογία εποχή υπήρξαν απαράμιλλα και ο ίδιος υπόδειγμα παραγωγικότητας, επιστημοσύνης και υψηλού αισθήματος περί των μνημείων ευθύνης. Επειδή πολύ λίγα γνωρίζουμε για την ζωή του, μεταφέρω στους αναγνώστες της εφημερίδας μια γεύση από το έργο του με αφορμή το εν λόγῳ Συμπόσιο προς τιμήν του.

Η δική μου ανακοίνωση στο Συμπόσιο, αφορούσε την σύγκριση του Ημερολογίου του Ευστρατιάδη από την υπηρεσιακή εκδρομή στην Θίσβη (χωριό κοντά στην Θήβα) τον Νοέμβριο του 1877 με το ανέκδοτο Ημερολόγιο του Στεφάνου Κουμανούδη (γραμματέως της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1859-1894)) από την ίδια εκδρομή, στην οποία έλαβαν μέρος μαζί με τον Σπυρίδωνα Φιντικλή (αντιπρόεδρο της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1862-1894)).

«Ἐκδρομὴ εἰς Θίσβην» είναι ο τίτλος που έδωσε ο Στέφανος Ἀθ. Κουμανούδης στο Ημερολόγιο της εκδρομής του Νοεμβρίου του 1877 (φωτ. 1-2). «Ἡμερολόγιον ταξιδίου» είναι ο υπότιτλος. Το χειρόγραφο βρίσκεται στο Αρχείο Κουμανούδη που φυλάσσεται στο Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ημερολόγιο της εκδρομής στην Θίσβη έχει συντάξει και ο Παναγιώτης Ευστρατιάδης, το οποίο δημοσίευσε ο Β. Πετράκος με τίτλο «Ἰδεογραφία» στην Αρχαιολογική Εφημερίδα 1987 [1989], σελ. 185-197. Στην Ιδεογραφία διαβάζουμε ότι ήταν και οι τρεις εντεταλμένοι με παραγγελία του ανακριτή, την υπ’ αριθμ. 717 της 20ης Σεπτεμβρίου, να μεταβούν ως εμπειρογνώμονες στην Θίσβη (Δομβρένα τότε), προκειμένου να εξετάσουν την βλάβη που επέφερε στο αρχαίο ανάχωμα της πεδιάδας η γέφυρα και η οδός από την Δομβρένα στον Αγ. Ιωάννη, την οποία κατασκεύασε ο εργολάβος Κιούσης.

Κατά την σύγκριση τα δύο ημερολόγια διαφέρουν εμφανώς ως προς το ύφος: ο Ευστρατιάδης γράφει με σχολαστικό και αναλυτικό ύφος, σχεδόν υπηρεσιακό, ενώ ο Κουμανούδης έχει ύφος γενικά απλό, σε κάποια σημεία ποιητικό, δηλωτικό συχνά των συναισθημάτων του, είναι φειδωλός στις περιγραφές και 2

περιορίζεται στα κυριότερα γεγονότα. Παραθέτω για παράδειγμα την αρχή του Ημερολογίου του: «1877, Νοεμβρίου 2, ἡμέρᾳ Τετάρτῃ, ὥρᾳ 7 πρὸ μεσημβρίας ἀνεχωρήσαμεν ἐφ’ ἁμάξης 4 ἵππων ἐνοικιασθείσης διὰ 175 δρ. τρεῖς ὁ Εὐστρατ. Φιντ. κι ἐγώ, ὡς πραγματογνώμονες διὰ Θίσβην».

Το υπηρεσιακό ύφος του Ευστρατιάδη από την άλλη πλευρά γίνεται φανερό από τον τίτλο ακόμα του Ημερολογίου του, ο οποίος είναι: «Στ. Κουμανούδη, Σπ. Φιντικλέους καὶ Π. Εὐστρατιάδου ἡ ἀπ’ Ἀθηνῶν μετάβασις εἰς Θίσβην καὶ ἡ εἰς Ἀθήνας ἐπάνοδος αὐτῶν κατὰ τὰς τοῦ Νοεμβρίου 1877 ἡμέρας 2.3.4.5.6. καὶ 7». Το ενδιαφέρον του καταλαμβάνουν εξίσου όλα τα γεγονότα της εκδρομής, στον ίδιο βαθμό και την ίδια έκταση. Στέκεται ως παρατηρητής χωρίς ίχνος υποκειμενικής απόχρωσης στα διαλαμβανόμενα.

Αν κάτι χαρακτηρίζει την εκδρομή στην Θίσβη, αυτό είναι η περιπέτεια. Τα απρόοπτα για τους 3 λογίους ξεκίνησαν ήδη στο Δαφνί, όπου σταμάτησαν για 5 λεπτά με την άμαξα, στην οποία επέβαιναν και έμαθαν από τον φύλακα του χώρου ότι πέρασαν από κει τα κάρα του Ελευσίνιου εμπόρου ελαίου Χαριλάου, μέσα στα βαρέλια του οποίου «ἐκρύπτετο ἄγαλμα ἀρχαῖον».

Η μεγάλη περιπέτεια όμως τους περίμενε «Τὴν ἐπαύριον Πέμπτην, 3 Νοεμβρίου», όπως γράφει ο Κουμανούδης, κατά την διαδρομή από την Θήβα προς την Θίσβη, όταν «εἰς τὰς 9 πρὸ μεσημβρίας ἐκινήσαμεν διὰ Θίσβην καὶ ηὕραμεν τὸν διάβολόν μας, καίτοι λαβόντες καὶ ὁδηγὸν ἐκ Θηβῶν καὶ ἔχοντες καὶ ἱπποκόμον πρὸς τῷ ἁμαξηλάτῃ». Σε ένα άθλιο και στενό τουρκικόν γεφύριον «μίαν ὥραν ἐμποδίσθημεν καὶ μόλις ἐγλυτώσαμεν προσκαλέσαντες τρεῖς γεωργοὺς εἰς βοήθειαν, εἰς οὕς ἔδωκα ἐγὼ δρ. 3,20».

Στην ανωτέρω συνοπτική αλλά περιεκτική περιγραφὴ του Κουμανούδη αντιπαρατίθενται 4 εκτενέστατες παράγραφοι του Ευστρατιάδη, που περιγράφουν την ίδια επικίνδυνη περιπέτεια αλλά και όσες προέκυψαν πριν από αυτήν κατά την διαδρομή της ίδιας ημέρας. Όπως αναφέρει ο Ευστρατιάδης, «Μόλις ἐξήλθομεν τῶν Θηβῶν καὶ ἐπεράσαμεν τὸ Τάχι καὶ προέβημεν ὀλίγον περαιτέρω ἡ ἅμαξα ὁδηγούμενη ὑπὸ τοῦ Ἰωάννου ἐν στενοπόρῳ τινι τῆς ὁδοῦ παρ’ὀλίγον νὰ ἀνατραπῇ,ἐπρολάβαμεν καὶ ἐξήλθομεν ἐκ τῆς θυρίδος καὶ ἡ ἅμαξα ἐπανῆλθεν εἰς τὴν ἰσοῤῥοπίαν. Ὁ Φ. εὑρέθη τότε κατὰ τύχην ἐκτὸς τῆς ἁμάξης. Προέβημεν περαιτέρω καὶ πάλιν ὁ Ἰωάννης ὁδηγῶν τοὺς ἵππους κάτωθεν τῆς ἁμάξης κατὰ τὰ δεξιὰ διὰ τῶν χαλινῶν ἐν στενοπόρῳ τινι θέσει ἐξολισθήσας κατέπεσεν μεταξὺ τῶν τροχῶν καὶ ἐκινδύνευσε νὰ καταπλακωθῇ ὑπ’ αὐτῶν. Ἀλλ’ ἀνέστη ἀβλαβής».

Χωρίς να αποκλίνει του ψύχραιμου και αυστηρού ύφους του και ταυτόχρονα σαν να ήταν δεινὸς κινηματογραφιστής, αποτυπώνει την εικόνα στο χαρτί γράφοντας: «Ἔμενον οὕτω οἱ μὲν ἵπποι ἀπολελυμένοι τῆς ἁμάξης, ἡ δὲ ἅμαξα βυθισμένη εἰς τὸ ρεῦμα καὶ τῷ παρ’ αὐτῷ τελματῶδες ἔδαφος, ὁ δὲ 3

ἁμαξηλάτης καταρώμενος τὴν ὥραν καὶ τὴν στιγμὴν καθ’ ἥν ἀνέλαβε τοιοῦτον ταξείδιον καὶ ὑβρίζων καὶ ἐπιπλήττων ὁτὲ τὸν ἕνα καὶ ὁτὲ τὸν ἄλλον, οὔτε ἡμῶν αὐτῶν φειδόμενος».

Ο Ευστρατιάδης με διάθεση αποτίμησης της εκδρομής εκείνης κλείνει το Ημερολόγιό του με τα εξής: «Ἐν τέλει σημειοῦμεν ἐνταῦθα, ὅτι περιήλθομεν ὅλην τὴν Ἑλλάδα ἄλλοτε εἰς δύο ἥμισυ μῆνας, ἀλλὰ τὴν ἄνοιξιν, τοιαῦτα συμβάντα οὐδαμοῦ συνέβησαν ἡμῖν, ὁποῖα εἰς τὸ σήμερον τοῦτο ταξείδιον ἀπὸ Ἀθηνῶν μέχρι Θίσβης».

Κλείνοντας κι εγώ με την σειρά μου την σύντομη αυτή παρουσίαση, θα προσθέσω ότι το Συμπόσιο προς τιμήν του Π. Ευστρατιάδη φανέρωσε μέρος μόνο του έργου και της προσωπικότητάς του, ικανό όμως να διεγείρει το ενδιαφέρον για πιο σχολαστική μελέτη του πολύτιμου Αρχείου του, το οποίο μέχρι σήμερα παραμένει σχεδόν στο σύνολό του αδημοσίευτο.

Μαρία Σ. Διακουμάκου

Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.