Γενικά για τα «πυργόσπιτα»

Η ανάπτυξη της αστικής τάξης μέσα στον 18ο αι. και η επαφή της, μέσω του εμπορίου, με τα κέντρα της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων εκφράστηκε στη Λέσβο με την κατασκευή των «πυργόσπιτων» και στη συνέχεια των αρχοντικών. Είναι ένα φαινόμενο που παρουσιάζεται σ’ ολόκληρη σχεδόν τη Βαλκανική αυτήν την εποχή και ωθεί σε κατασκευές ασφαλείς και εντυπωσιακές.

Το «πυργόσπιτο», με την ευρυχωρία στον τελευταίο όροφο ώστε να εξασφαλίζει τις στοιχειώδεις ανέσεις κατοίκησης, συνδέεται, σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, με τους μεσαιωνικούς αμυντικούς πύργους που προϋπήρξαν στον ελλαδικό χώρο. Στη Λέσβο διασώζονται τέτοια κτίσματα στη Βρίσα και στο Αμπελικό. Ορισμένοι, που σώζονται μέσα στους οικισμούς (Μαγνήσαλη, Τσουκαλαδέλλη στη Θερμή και Μαϊστρέλλη, Χριστόφα στον Αφάλωνα), αποτελούσαν τις κύριες οχυρωμένες κατοικίες τοπικών αρχόντων και η κατασκευή τους πλησιάζει το μεσαιωνικό πρότυπο.

Οι πύργοι αυτοί κτίστηκαν από εύπορες οικογένειες της Μυτιλήνης σε μια ζώνη γύρω από την πόλη. Βρίσκονταν μέσα σε μεγάλα αγροκτήματα και έλεγχαν την ιδιοκτησία, η οποία ήταν συνήθως ελαιοκτήματα ή ιδιόκτητα ελαιοτριβεία, όπως στις περιπτώσεις των πύργων του Σάλτα (Πάμφιλα) και του Βασιλείου (Λουτρά).

Χρονολόγηση

Οι υπάρχουσες στα κτίσματα ημερομηνίες ανέγερσης, οι μαρτυρίες των ιδιοκτητών και η όλη δομή, οργάνωση και μορφολογία τους δείχνουν ότι οι περισσότεροι πύργοι ανήκουν στον 19ο αι. Από αυτούς εξαιρούνται ο πύργος του Νιάνια (1647) και ο πύργος του Μαγνήσαλη (Θερμή), που θεωρείται κτίσμα του 15ου αι. (1355-1462). Ο πύργος του Νιάνια είναι ιδιαίτερη περίπτωση λίθινου κτίσματος με σταυροειδή κάτοψη, μοναδικός στο νησί, ενώ του Μαγνήσαλη, τετραώροφος, μονολιθικός στην αρχική του μορφή, με τα πέτρινα φουρούσια κάτω από τη μεταγενέστερη στέγη και τα κατασκευαστικά στοιχεία των παλαιών παραθύρων. Τοποθετείται χρονολογικά στα πρωιμότερα κτίσματα της περιοχής και παραπέμπει σαφώς στους αμυντικούς πύργους. Από τους υπόλοιπους χρονολογημένους από επιγραφές πύργους, είναι του Φωτιάδη (1820), του Σάλτα (1842), του Καραπιπέρη (1846) και του Παρ. Βοστάνη (1864). Οι υπόλοιποι, σύμφωνα με μαρτυρίες των ιδιοκτητών, ανήκουν στην ίδια περίοδο, αυτήν του 19ου αι., ή είναι αχρονολόγητοι.

Συγκρίνοντας τα κτίσματα αυτά με τα χρονολογημένα, διαπιστώνουμε μεγάλες ομοιότητες και ως προς τον κορμό, τη λίθινη βάση και ως προς τα σαχνισίνια που αναπτύσσονται στον τελευταίο όροφο, αλλά και ως προς τα επιμέρους μορφολογικά στοιχεία, με εμφανείς επιρροές από τον νεοκλασικισμό, στοιχεία που κατατάσσουν, τα περισσότερα από αυτά, επίσης στον 19ο αιώνα.. Στηριζόμενοι επίσης στη συγκριτική μελέτη, εκτιμούμε ότι από τους αχρονολόγητους πύργους ενδέχεται να είναι προγενέστεροι, πιθανόν του 18ου αιώνα, οι πέτρινοι πύργοι του Αφάλωνα και οι πύργοι του Κουβούλη, του Βουγιούκα και του Τσουκαλαδέλλη, καθώς έχουν ένα μόνο σαχνισίνι στην πρόσοψη, που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μεταβατικό στάδιο από τον αμυντικό μεσαιωνικό πύργο στα μεταγενέστερα «πυργόσπιτα» με σαχνισίνια τουλάχιστον σε δύο πλευρές.

Αρχιτεκτονική προσέγγιση

Όλοι οι πύργοι είναι τριώροφοι με τετράρριχτη ενιαία στέγη, η οποία επεκτείνεται και στα σαχνισίνια. Εξαίρεση αποτελούν ο πύργος του Μαγνήσαλη στη Θερμή και ο πύργος του Βουγιούκα στους Πύργους Θερμής, οι οποίοι είναι τετραώροφοι. Η κάτοψή τους είναι ορθογώνια, σχεδόν τετράγωνη. Η ανάπτυξη της «στενής» λιθοδομής προς τα επάνω, με τα περιορισμένα ανοίγματα χαμηλά, προβάλλει τον οχυρωματικό χαρακτήρα του κτηρίου. Ο οχυρωματικός χαρακτήρας είναι εμφανέστερος στους αμιγείς λίθινους πύργους (Καραπιπέρη, Μαϊστρέλλη, Χριστόφα) και σε τέσσερις με σαχνισίνι μόνο στην πρόσοψη (Βουγδή, Βουγιούκα, Μαγνήσαλη, Τσουκαλαδέλλη). Από αυτούς, οι πύργοι στον Αφάλωνα (Μαϊστρέλλη, Χριστόφα) είναι απλές λίθινες κατασκευές με ανοίγματα χωρίς διακοσμητικά στοιχεία, κάτι που δηλώνει την πρώιμη κατασκευή τους. Τα απλά ανοίγματα, η ύπαρξη του φονιά και η υπερυψωμένη αρχική είσοδος κατατάσσουν και τον πύργο του Τσουκαλαδέλλη (Θερμή) στα πρωιμότερα του νησιού.

Από τον απλό τετραγωνισμένο πέτρινο πύργο με την υπερυψωμένη είσοδο και τον φονιά, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στις επόμενες χρονολογικά κατασκευές προστίθεται ένα σαχνισίνι στη μία μόνο όψη, ενώ διατηρείται έντονος ο οχυρωματικός χαρακτήρας. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι πύργοι του Βουγδή (Πληγώνι) και του Βουγιούκα (Πύργοι Θερμής), με το μικρό σαχνισίνι στην πρόσοψη και με νεοκλασικά στοιχεία εξωτερικά. Δεν γνωρίζουμε εάν τα νεοκλασικά στοιχεία ανήκουν στην αρχική κατασκευή ή προστέθηκαν αργότερα και, επομένως, αδρά θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε τους πύργους αυτούς στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα. Στον πύργο του Βουγιούκα μάλιστα σώζεται και φονιάς πάνω από την κεντρική είσοδο.

Εξαίρεση αποτελεί ο πύργος του Νιάνια (Πύργοι Θερμής), με την κάτοψη σε σχήμα σταυρού. Ο κατά πολύ μεταγενέστερος χρονολογημένος πύργος του Καραπιπέρη (1846), που βρίσκεται απέναντι από του Νιάνια και παρουσιάζει ομοιότητες με αυτόν ως προς τα κατασκευαστικά στοιχεία (λίθινη κατασκευή από μαύρο ιγνιβρίτη, ανακουφιστικά τόξα στα παράθυρα, διακοσμητικά λίθινα στοιχεία), πιθανόν να επηρεάστηκε από τον πύργο του Νιάνια. Παρατηρήσαμε επίσης ότι η λίθινη γρηπίδα με κυμμάτια του πύργου του Νιάνια, κατασκευασμένη από κίτρινο πωρόλιθο, έχει αντιγραφεί στους γειτονικούς μεταγενέστερους πύργους του Βουγιούκα και της Χατζηγρηγορίου (σήμερα κατεστραμμένος ο τελευταίος όροφος).

Σε επόμενο στάδιο, όταν η ανασφάλεια σταδιακά υποχωρεί, είναι πιθανόν να αυξάνονται τα σαχνισίνια στον τελευταίο όροφο, δίνοντας πιο άνετους και σύνθετους χώρους κατοίκησης. Είναι η περίοδος που τα κτήρια αυτά βγαίνουν σταδιακά από την έντονη εσωστρέφεια που τα χαρακτήριζε, διατηρώντας όμως εν μέρει τον οχυρωματικό τους χαρακτήρα.